PENGENALAN
Islam adalah agama Âad-deenÊ untuk seluruh umat manusia tanpa mengira
bangsa dan latar belakang sosial. Islam juga menggalakkan umatnya belajar
daripada tamadun lain yang terdahulu daripadanya. Faktor kepelbagaian bangsa
yang menganut agama Islam dan sifat Islam yang terbuka kepada ilmu daripada
tamadun lain merupakan dua faktor yang menyumbang kepada pembangunan
tamadun Islam yang lebih besar.
Topik ini akan menjelaskan sejarah penyebaran Islam, gambaran Islam sebagai
tamadun dunia dan sumbangan-sumbangan ilmu para pemikir dan saintis islam.
Topik ini juga akan menerangkan bentuk-bentuk pemikiran sains sosial Islam
dan zaman moden dunia Islam.
Topik
9
Tamadun
Islam
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Menyatakan sejarah penyebaran Islam;
2. Menghuraikan Islam sebagai Tamadun Dunia;
3. Merumuskan sumbangan ilmu pemikir dan saintis Islam;
4. Membuktikan bentuk-bentuk pemikiran sains sosial Islam; dan
5. Membicarakan zaman moden dunia Islam.
TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
137
SEJARAH PENYEBARAN ISLAM
Nabi Muhammad s.a.w adalah pengasas agama Islam. Beliau dilahirkan di
Makkah pada tahun 570 Masihi, sebuah kota yang menjadi pusat perdagangan
kabilah dan pusat kebudayaan di tanah Arab. Ibunya meninggal dunia 6 tahun
selepas Muhammad dilahirkan. Bapanya pula meninggal dunia beberapa
minggu sebelum baginda dilahirkan. Muhammad dibesarkan oleh datuk sebelah
bapa, Abdul Muttalib selama 2 tahun dan selepas itu oleh bapa saudaranya, Abu
Talib.
Dari segi keagamaan, orang-orang Arab Jahiliyah pada ketika itu menyembah
pelbagai tuhan dan objek. Selain itu penduduk Makkah juga terdiri daripada
mereka yang menganut agama Nasrani, Yahudi dan Majusi. Kaabah pula
menjadi pusat kegiatan keagamaan di kalangan penduduk yang menyembah
berhala. Masyarakat Arab pada masa itu hidup berpuak-puak dengan
mementingkan pertalian darah sebagai syarat keahlian dalam setiap puak.
Mereka bersifat materialistik dan layanan mereka terhadap orang miskin dan
hamba abdi amat buruk.
9.1.1 Perkembangan Pemerintahan Islam
Perkembangan Islam pada awalnya agak perlahan kerana mendapat tentangan
hebat daripada pelbagai puak di Makkah, terutama sekali daripada puak
Quraish. Untuk meneruskan penyebaran Islam, Muhammad terpaksa berpindah
ke Madinah pada tahun 622. Tarikh penghijrahan itu menjadi asas kepada
kalendar Islam yang juga dikenali sebagai kalendar Hijrah.
Muhammad menubuhkan pentadbiran Islam pertama di Madinah dan kerajaan
ini berkembang sehingga mereka berupaya menakluki Makkah pada tahun 624
Masihi. Muhammad wafat pada tahun 632 Masihi. Untuk meneruskan kerajaan
Islam dan perkembangan Islam, pengikut-pengikut baginda melantik Abu Bakar
As-Siddiq sebagai khalifah. Abu Bakar r.a memerintah selama sepuluh tahun
dan berjaya mengembangkan empayar Islam sehingga ke Parsi, Syria dan Mesir.
Setelah Abu Bakar meninggal dunia, beliau diganti oleh Omar Al-Khattab. Omar
r.a memerintah selama 12 tahun. Antara pencapaian Omar adalah penubuhan
sistem kewangan Islam berdasarkan al-QurÊan, Hadis dan Sunnah dan
mengekalkan tempat-tempat suci agama Nasrani, Yahudi dan agama-agama
terdahulu. Omar berjaya mengembangkan Islam ke Jerusalem. Kepimpinan
Omar Al-Khattab disusuli oleh Usman Affan yang memerintah selama 12 tahun.
Beliau juga meneruskan usaha Omar r.a. Selepas Usman r.a meninggal dunia,
tempatnya diambil alih oleh Ali bin Abu Talib r.a.
9.1
1 38 TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
Kerajaan Islam di bawah empat orang khalifah itu dikenali juga sebagai
pemerintahan Khulafah ar Rasyidin. Setelah wafatnya Ali, pemerintahan
kerajaan Islam diganti oleh kerajaan Umaiyyah dan Abbassiyah.
(a) Kerajaan Umaiyyah (661-750)
Kerajaan Umaiyyah yang Pertama ditubuhkan pada tahun 661 dan kekal
selama hampir satu abad. Tapak pemerintahan kerajaan Islam pada zaman
pemerintahan ini berpindah ke Damsyik. Ketika ini, empayar Islam
meliputi bahagian utara Afrika, sebahagian daripada Sepanyol dan
Perancis. Kerajaan ini terkenal dengan pendekatan baru dalam
mewujudkan institusi-institusi sosial dan perundangan.
Kerajaan Umaiyyah Kedua ditubuhkan oleh seorang putera bani Umaiyyah
yang melarikan diri apabila bani Abbas menakluki Damsyik. Putera
tersebut telah menubuhkan kerajaan baru di Cordoba dan Sepanyol.
Zaman kegemilangan kerajaan Islam di Sepanyol berakhir pada tahun 1031.
(b) Kerajaan Abbassiyah (750 - 1258)
Kerajaan Abbassiyah yang bermula pada tahun 750 Masihi, memindahkan
tapak pemerintahan dunia Islam ke Baghdad dan menjadikannya pusat
pentadbiran, politik, pengajian dan budaya dunia Islam yang lebih luas
lagi. Mereka memerintah selama 500 tahun tetapi pada akhir pemerintahan
kerajaan Abbassiyah, kuasa mereka hanya simbolik dan kuasa sebenarnya
berada di tangan sultan-sultan dan raja-raja setempat.
Kerajaan Abbassiyah runtuh apabila Hulagu, seorang pemimpin Mongol,
menakluki Baghdad pada tahun 1258. Walaupun begitu, kerajaan-kerajaan
Islam tetap berkuasa di tempat-tempat lain, misalnya kerajaan Fatimid
(Mesir), Ayyubiyah (Syria) dan Mamluk (Palestin). Pada zaman kerajaan
Abbassiyah jugalah berlakunya peperangan Salib (Crusades) di mana rajaraja
Eropah dengan sokongan Paus (Pope) menyerang Dunia Islam.
Serangan tersebut akhirnya dapat dikalahkan oleh Salahuddin Al-Ayyubi
pada tahun 1187.
SEMAK KENDIRI 9.1
1. Dengan ringkas, huraikan sejarah penyebaran Islam.
2. Apakah yang dimaksudkan dengan pemerintahan Khulafah ar
Rasyidin? Bincangkan.
TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
139
ISLAM SEBAGAI TAMADUN DUNIA
Islam merupakan agama untuk semua manusia tanpa mengira latar belakang
bangsa dan kaum. Kesepaduan dalam Islam diasaskan kepada persamaan
ummah yang menentang sebarang bentuk diskriminasi semata-mata kerana
perbezaan budaya dan bangsa. Setiap bangsa sama-sama menyumbang kepada
pembinaan tamadun Islam yang bersifat universal.
Sungguhpun sebahagian besar daripada tamadun Islam terbina daripada
tamadun Arab, masyarakat Islam dari pelbagai budaya dan tamadun
menyumbang kepada pembinaan tamadun Islam seperti Parsi, Turki, Afrika,
India, Cina dan Asia Tenggara. Salah satu daripada ciri Islam ialah ianya bersifat
akomodatif, iaitu kesediaan Islam untuk menerima dan mengiktiraf ilmu dan
pengetahuan daripada tamadun lain, selagi ianya tidak bercanggah dengan
akidah Islam. Jadual 9.1 menyenaraikan kronologi empayar-empayar Islam.
Jadual 9.1: Kronologi Empayar-empayar Islam
Tahun Kronologi Empayar Islam
570 Masihi Lahirnya Nabi Muhammad s.a.w
609 Al QurÊan mula diturunkan
622 Penghijrahan dari Makkah ke Madinah dan bermulanya takwim Islam
632 Rasulullah s.a.w wafat
632-661 Pemerintahan Khulafah ul Rasyideen
661-750 Kerajaan Umaiyyah Pertama
750-1258 Kerajaan Abbasiyyah
756-1031 Kerajaan Umaiyyah Kedua di Sepanyol
909-1171 Kerajaan Fatimid
137-1300 Kerajaan Seljuk
1187 Salahuddin Al Ayubi menakluki Jeruselam
1252-1517 Kerajaan Mamluks
1258 Puak Mongol menakluk Baghdad
1299-1924 Kerajaan Ottoman
1369-1500 Kerajaan Timurid
1453 Penaklukan Iskandariah Konstantinopel
1492 Granada jatuh
1502-1736 Kerajaan Safavid
Sumber: Islam: A global civilization. Disediakan oleh Jabatan Hal Ehwal Islam, Kedutaan
Saudi Arabia, Washington, D.C.
9.2
1 40 TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
SUMBANGAN ILMU PEMIKIR DAN
SAINTIS ISLAM
Ahli pemikir dan saintis Islam telah banyak menyumbang kepada
perkembangan ilmu termasuk juga dalam bidang sains tulen. Ramai daripada
mereka telah mencipta peralatan sains yang digunakan dalam ilmu fizik,
astronomi, kimia dan perubatan. Jadual 9.2 menyenaraikan beberapa sumbangan
mereka dalam bidang sains tulen dan sains sosial mengikut kronologi dari tahun
700 hingga 1400 Masihi. Sesetengah daripada para saintis ini turut mempunyai
nama lain (rujuk nama di dalam kurungan di dalam Jadual 9.2) yang digunakan
di Barat.
Jadual 9.2: Ahli Pemikir dan Saintis Islam
Tahun Ahli Pemikir dan Saintis Islam
701 Khalid Ibn Yazeed - kimia
721 Jabir Ibn Haiyan (Geber) - kimia
740 Al-Asmai - zoologi, botani dan penternakan haiwan
780 Al-Khwarizmi - matematik, astronomi dan geografi
787 Al Balkhi, Ja'Far Ibn Muhammas (Albumasar) - astronomi
796 (meninggal dunia) Al-Fazari,Ibrahim Ibn Habeeb - astronomi dan
penterjemahan
800 Ibn Ishaq Al-Kindi (Alkindus) - falsafah, fizik dan optik
808 Hunain Ibn Is'haq perubatan dan penterjemahan
815 Al-Dinawari, Abu-Hanifa Ahmed Ibn Dawood - matematik,
linguistik
836 Thabit Ibn Qurrah (Thebit) - astronomi, kejuruteraan
mekanikal
838 Ali Ibn Rabban Al-Tabari - perubatan, matematik
852 Al Battani Abe Abdillah (Albategni) - matematik, astronomi,
kejuruteraan
857 Ibn MasawaihYou'hanna - perubatan
858 Al-Battani (Albategnius) - astronomi, matematik
860 Al-Farghani (Al-Fraganus) - astronomi, kejuruteraan awam
884 Al-Razi (Rhazes) - perubatan, oftalmologi, kimia
870 Al-Farabi (Al-Pharabius) - sosiologi, logik, sains, musik
9.3
TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
141
900 (meninggal dunia) Abu Hamed Al-ustrulabi - astronomi
903 Al-Sufi (Azophi) - astronomi
908 Thabit Ibn Qurrah - perubatan, kejuruteraan
912 (meninggal dunia) Al-Tamimi Muhammad Ibn Amyal (Attmimi) - kimia
923 (meninggal dunia) Al-Nirizi, AlFadl Ibn Ahmed (Altibrizi) - matematik,
astronomi
930 Ibn Miskawayh, Ahmed Abuali - perubatan, alkimia
932 Ahmed Al-Tabari - perubatan
936 Abu Al-Qasim Al-Zahravi (Albucasis) - pembedahan,
perubatan
940 Muhammad Al-Buzjani - matematik, astronomi, geometri
950 Al Majrett'ti Abu - Al Qasim - astronomi, alkimia, matematik
960 (meninggal dunia) Ibn Wahshiyh, Abu Baker - kimia, botani
965 Ibn Al-Haitham (Alhazen) - fizik, optik, matematik
973 Abu Raihan Al-Biruni - astronomi, matematik
976 Ibn Abil Ashath - perubatan
980 Ibn Sina (Avicenna) - perubatan, falsafah, matematik
983 Ikhwan A-Safa (Assafa) - kumpulan saintis Muslim
1019 Al-Hasib Alkarji - matematik
1029 Al-Zarqali (Arzachel) astronomi, pencipta astrolabe
1044 Omar Al-Khayyam - matematik, puisi
1060 (meninggal dunia) Ali Ibn Ridwan Abu'Hassan Ali - perubatan
1077 Ibn Abi-Sadia Abul Qasim - perubatan
1090 Ibn Zuhr (Avenzoar) ilmu pembedahan, perubatan
1095 Ibn Bajah, Mohammed Ibn Yahya (Avenpace) - falsafah,
perubatan
1097 Ibn Al-Baitar Diauddin (Bitar) - botani, perubatan,
farmakologi
1099 Al-Idrisi (Dreses) - geografi, permetaan dan pencipta globe
1100 Ibn Tufayl Al-Qaysi falsafah dan perubatan
1120 (meninggal dunia) Al-Tuhra-ee, Al-Husain Ibn Ali - kimia, puisi
1128 Ibn Rushd (Averroe's) - falsfah, perubatan
1 42 TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
1135 Ibn Maymun, Musa (Maimonides) - perubatan, falsafah
1140 Al-Badee Al-Ustralabi - astronomi, matematik
1155 (meninggal dunia) Abdel-al Rahman AlKhazin - astronomi
1162 Al-Baghdadi, Abdellateef Muwaffaq - perubatan, geografi
1165 Ibn A-Rumiyyah Abul'Abbas (Annabati) - botani
1173 Rasheed Al-Deen Al-Suri - botani
1184 Al-Tifashi, Shihabud-Deen (Attifashi) metallurgy (kajian
logam), sains batuan
1201 Nasir Al-Din Al-Tusi - astronomi, non-euclidean geometry
1203 Ibn Abi-Usaibi'ah, Muwaffaq Al-Din - perubatan
1204 (meninggal dunia) Al-Bitruji (Alpetragius) - astronomi
1213 Ibn Al-Nafis Damishqui - anatomi
1236 Kutb Aldeen Al-Shirazi - astronomi, geografi
1248 (meninggal dunia) Ibn Al-Baitar - farmasi, botani
1258 Ibn Al-Banna (Al Murrakishi), Azdi - perubatan, matematik
1262 (meninggal dunia) Al-Hassan Al-Murarakishi - matematik, astronomi, geografi
1273 Al-Fida (Abdulfeda) - astronomi, geografi
1306 Ibn Al-Shater Al-Dimashqi - astronomi, matematik
1320 (meninggal dunia) Al Farisi Kamalud-deen Abul-Hassan - astronomi, fizik
1341 (meninggal dunia) Al-Jildaki, Muhammad Ibn Aidamer - kimia
1351 Ibn Al-Majdi, Abu Abbas Ibn Tanbugha - matematik,
astronomi
1359 Ibn Al-Magdi,Shihab-Udden Ibn Tanbugha - matematik,
astronomi
Tamadun Islam bertanggungjawab memperkembangkan pemikiran dan
pengetahuan manusia setelah jatuhnya tamadun Greek dan Roman. Pemikir dan
ahli sains Islam juga menghasilkan penemuan yang tidak terkira banyaknya
yang dimanfaatkan oleh orang Eropah untuk pembangunan tamadun mereka.
Pemikir Islam juga mengasimilasi ilmu pengetahuan daripada tamadun lain.
Berdasarkan ilmu ini mereka telah membina tamadun yang merangkumi tiga
faktor yang terdapat pada semua tamadun ulung: keterampilan, keaslian
(originality) dan perkembangan kemanusiaan.
TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
143
BENTUK PEMIKIRAN SAINS SOSIAL
ISLAM
Salah seorang daripada pemikir terkenal dalam bidang sains sosial Islam ialah
Ibn Khaldun. Beliau dilahirkan di Tunis pada tahun 1332, dan meninggal dunia
di Kaherah pada tahun 1406. Karya beliau, Muqaddimah, memperlihatkan
keluasan pengetahuan serta sikapnya yang objektif dan kritis. Beliau telah
menghimpun dan merumuskan segala ilmu pengetahuan yang wujud dalam
bahasa Arab pada waktu itu ke dalam sebuah falsafah sejarah pertama di dunia.
Antara yang termasuk di dalamnya adalah teori politik yang mengandungi
rumusan idea-idea politik Plato dan Aristotle dan cetusan idea daripada
golongan ahli falsafah Islam dan daripada ahli-ahli hukum Islam. Sumbangan
penting pemikiran Ibn Khaldun ialah bagaimana untuk menganalisis dengan
sistematis maklumat yang diperoleh dari lapangan ke dalam bentuk yang boleh
difahami umum.
Pemikiran beliau yang sangat penting ialah yang berkaitan dengan sifat manusia
dan sifat masyarakat. Manusia sebagai individu tidak boleh hidup bersendirian,
tetapi memerlukan satu sama lain. Pandangan inilah yang menjadi asas kepada
konsep masyarakat.
Mengikut Ibn Khaldun, manusia mempunyai beberapa kelemahan dan
kekurangan secara semula jadi. Namun, Allah telah memberikan mereka akal
dan keupayaan untuk berfikir dengan abstrak. Masyarakat terbentuk kerana
keperluan untuk mengatasi kelemahan tersebut, kerana tanpa masyarakat,
manusia tidak boleh wujud dan bertahan lama. Walaupun begitu, keperluan ini
telah menimbulkan satu paradoks atau pertentangan antara sifat manusia yang
tamak dan ingin bebas, dengan sifat masyarakat yang memaksa manusia
bekerjasama sesama sendiri.
Keadaan ini boleh menyebabkan berlakunya konflik dalaman serta luaran di
mana bentuk dan punca konflik ini berbeza-beza mengikut tempat dan keadaan.
Seterusnya, bentuk konflik yang wujud itu mempengaruhi tahap kesepaduan
sosial (social solidarity) dalam masyarakat berkenaan. Misalnya, dalam keadaan
yang tidak menentu dan punca kehidupan yang tidak begitu menjamin,
kesepaduan sosial adalah tinggi, seperti yang dapat dilihat pada masyarakat
padang pasir yang berpuak-puak dan bersuku-suku. Sebaliknya, jika punca
kehidupan lebih terjamin dan lebih mewah, maka tahap kesepaduan sosial
semakin merosot, seperti yang dapat dilihat dalam kebanyakan masyarakat
bandar.
Dalam analisisnya itu, Ibn Khaldun melihat masyarakat sebagai satu keperluan
mutlak dalam kehidupan manusia. Namun demikian timbul pula masalah
9.4
1 44 TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
konflik kerana sifat manusia yang lebih mementingkan diri sendiri, sedangkan
dia harus akur kepada kehendak masyarakat. Dalam analisisnya itu ternyata Ibn
Khaldun merupakan salah seorang daripada pengasas awal kepada teori konflik
dan teori perubahan sosial.
ZAMAN MODEN DUNIA ISLAM
Pemikiran sosial Islam moden bermula selepas kejatuhan empayar Uthmaniyah
dan penubuhan Republik Turki pada tahun 1924. Sebenarnya gerakan
kebangkitan Islam telah bermula lebih awal dari itu. Ia bermula dalam tiga
peringkat, iaitu semenjak abad ke-18 (Kassim Ahmad, 1984: ms 82-83), seperti
yang dinyatakan di dalam Jadual 9.3 di bawah.
Jadual 9.3: Tiga Peringkat Gerakan Kebangkitan Islam
Peringkat-peringkat Penerangan
Peringkat Pertama Peringkat keagamaan dan sosial yang bermula dari awal
abad ke-18 hingga pertengahan abad ke-19 seperti yang
dilambangkan oleh gerakan Wahhbiyah di Arab Saudi,
Sanusiyah di Afrika Utara dan Shah Waliyullah di India.
Mereka mengkritik amalan tahyul dan perlakuan bidaÊah.
Mereka menganjurkan penggunaan semula konsep ijtihad
dan menganut prinsip rasionalisme Islam (menentang
taklid) serta menyeru ummah kembali kepada al-QurÊan
dan hadis sebagai sumber asal bagi agama Islam.
Peringkat Kedua Peringkat tindakan politik dari pertengahan abad ke-19 hingga
pertengahan abad ke-20 di mana tokoh-tokoh seperti
Jamaluddin al-Afghani, Sheikh Muhammad Abduh, Sayyid
Ahmad Khan dan lain-lain, meletakkan asas untuk perjuangan
anti-penjajah bagi mencapai kemerdekaan bagi umat Islam
yang dibelenggu oleh kuasa-kuasa Barat.
9.5
AKTIVITI 9.1
1. Apakah yang anda faham dengan Islam sebagai tamadun dunia?
Bincangkan dan buat perbandingan dengan rakan sekelas anda.
2. Pada pendapat anda, sumbangan ahli pemikir dan saintis Islam
yang manakah yang masih kuat pengaruhnya sehingga ke hari
ini? Bincangkan.
TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
145
Peringkat Ketiga Peringkat yang sedang dilalui sekarang, iaitu peringkat
pembangunan semula di mana tiga aliran fikiran - tradisional,
moden dan modenis - bergabung untuk mengembalikan
semula masyarakat Islam kepada zaman gemilangnya, zaman
yang dipandu oleh ajaran al-QurÊan dan Sunnah.
Salah satu daripada pemangkin kepada pembangunan Islam di seluruh dunia
ialah peranan yang dimainkan oleh negara Arab Saudi. Sebagai penjaga dan
pemegang amanah kepada simbol penting dalam tamadun dan agama Islam,
iaitu kota Makkah dan Madinah, Arab Saudi juga bertanggungjawab untuk
memperkukuh dan mengembang ajaran Islam ke seluruh dunia.
Kerajaan SaÊud Pertama ditubuhkan oleh Muhammad Ibd Saud dengan
sokongan Abd Al-Wahhad di Najd pada abad ke-18. Muhammad Ibd Saud
kemudiannya digulingkan oleh Muhammad Ali, pemerintah Mesir dengan
sokongan empayar Ottoman. Kerajaan SaÊud ditegakkan semula oleh Abd al-
Aziz Ibn SaÊud. Pada tahun 1926, beliau berjaya menakluk semula kota Makkah,
Madinah dan Jeddah dan menubuhkan pemerintahan Arab Saudi yang baru.
Keluarga diraja SaÊud menganggap diri mereka sebagai „penjaga Makkah dan
Madinah‰ atau Khadim al-Haramayn.
Satu perkembangan penting dalam zaman moden Arab Saudi ialah penemuan
simpanan petroleum yang banyak pada akhir tahun 1930an di Semenanjung
Arab. Penemuan tersebut telah menukar Arab Saudi daripada sebuah
masyarakat tradisional padang pasir kepada masyarakat moden yang
mempunyai sistem infrastruktur yang lengkap. Sungguhpun demikian,
pemerintah Arab Saudi masih kuat mengekalkan interpretasi undang-undang
Islam yang ketat.
Pendidikan juga telah diberi keutamaan dengan penubuhan beberapa buah
universiti besar dan moden di Arab Saudi seperti Umm al-Qura di Makkah,
Universiti Islam di Madinah, Universiti Islam Imam Muhammad Ibn SaÊud di
Riyadh, Universiti Raja SaÊud di Riyadh, Universiti Raja Abdal Aziz di Jeddah,
Universiti Petroleum dan Galian di Dharan. Mereka juga menubuhkan sebuah
institusi akademik, King Faisal Islamic Foundation untuk menggalakkan
perkembangan dalam bidang perubatan dan sains serta sebuah kompleks
penyelidikan yang dinamakan King Abd al-Aziz Scientific City.
Kerajaan Saudi juga membelanjakan sebahagian besar dariada pendapatan
petroleum untuk projek-projek kebajikan dan kesihatan bukan sahaja di Arab
Saudi tetapi juga di beberapa buah negara Islam dan di negara yang mempunyai
ramai penduduk Islam. Selain itu, demi perkembangan syiar Islam, kerajaan
Saudi juga membelanjakan sejumlah wang untuk menguruskan ibadah haji dan
1 46 TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
umrah. Pengurusan haji dan umrah adalah antara tanggungjawab yang sangat
kompleks kerana jumlah pengunjung yang ramai yang datang dari segenap
pelusuk dunia.
Dewasa ini Islam adalah agama kedua terbesar di dunia. Kaum Muslimin
kini berjumlah lebih daripada satu bilion di seluruh dunia.
Di 48 buah negara umat Islam menjadi anutan majoriti penduduknya
sementara di negara-negara lain pengikut Islam menjadi sebahagian
daripada golongan minoriti.
Sungguhpun tanah Arab boleh dianggap sebagai kawasan utama umat Islam
tetapi jumlah umat Islam terbesar ditemui di Afrika dan Asia.
Antara negara yang paling ramai umat Islam adalah Indonesia, Bangladesh,
Pakistan, India, Nigeria dan negara-negara Asia Tengah. Di Eropah, Islam
adalah agama kedua terbesar; di Amerika Syarikat pula, ketiga terbesar.
Empayar Islam bermula dengan penubuhan kerajaan Islam di Madinah dan
berkembang pesat sehingga menjadi sebuah empayar yang merangkumi
sebahagian besar daripada Timur Tengah, Eropah dan bahagian utara benua
Afrika, selain daripada negara-negara di Asia Selatan dan Asia Tenggara.
Tamadun Islam telah banyak menyumbang kepada perkembangan ilmu
dalam hampir semua bidang yang dimanfaatkan oleh tamadun lain seperti di
Eropah.
AKTIVITI 9.2
1. Subtopik ini menghuraikan tiga peringkat gerakan kebangkitan
Islam. Dengan ringkas, nyatakan dua daripada peringkatperingkat
tersebut.
2. Pada pendapat anda, apakah yang dimaksudkan dengan zaman
moden dunia Islam? Bincangkan dengan rakan anda dalam
myVLE.
TOPIK 9 TAMADUN ISLAM
147
Sebahagian besar daripada ilmu sains dan pemikiran sains sosial moden
berasal daripada buah fikiran dan kajian yang telah hasilkan oleh sarjana
Islam yang terdahulu yang berasal daripada latar belakang budaya dan
bangsa yang berlainan.
Al-QurÊan
Ibn Khaldun
Kerajaan Abassiyah
Kerajaan Uthmaniyah
Khalifah ar-Rashidun
Muqaddimah
Pemikiran sosial Islam
Sunnah
Armstrong, K. (1993). Muhammad: A biography of the Prophet. San Francisco:
Harper.
Esposito, J. L. (ed.) (1999). The Oxford history of Islam. New York: Oxford
University Press.
Ilyas Ba-Yunus & Farid Khalid. (1985). Islamic sociology: An introduction.
Portland, N. Y: The State University of New York.
Ismail Yusof. (2001). Pengantar sains sosial. Sintok: Penerbitan UUM.
Kassim Ahmad. (1984). Teori sosial Islam moden. Kuala Lumpur: Fajar Bakti Sdn
Bhd.
Oxford Islamic Studies Online. (2011). The Oxford Encyclopedia of the Islamic
World. Dicapai Ogos 15, 2011, daripada http://www.oxfordislamic
studies.com/article/opr/t236/e0383.
Wednesday, December 14, 2011
Topik 6 Hubungan Etnik
MEMAHAMI PERBEZAAN ETNIK
Bidang hubungan etnik mengkaji tingkah laku dan interaksi sosial antara
masyarakat yang mempunyai perbezaan dari segi fizikal dan budaya. Apabila
masyarakat berlainan budaya bertembung, maka sudah tentulah timbul masalah
dari segi interaksi sosial antara mereka kerana masing-masing mempunyai
amalan budaya yang berlainan. Kajian hubungan etnik juga melihat bagaimana persekitaran sosial dan budaya memainkan peranan penting dalam
mempengaruhi interaksi tersebut, sama ada hubungan itu penuh dengan
harmoni atau sebaliknya. Dengan memahami selok belok hubungan etnik, kita
mungkin dapat menyelesaikan masalah-masalah seperti yang dinyatakan di atas.
Persoalannya ialah bagaimanakah anda menyedari bahawa anda adalah orang
Melayu, Cina atau India? Bagaimanakah anda berkelakuan apabila bergaul
dengan orang yang berbeza dari segi etnik dengan anda?
RAS DAN KUMPULAN ETNIK
Apakah perbezaan antara „ras‰ dan „etnik‰? Umumnya istilah ras (daripada
istilah Inggeris race) merujuk kepada ciri-ciri fizikal dan biologi yang dimiliki
oleh sesuatu kumpulan manusia, sementara etnik (daripada istilah Inggeris
ethnic) merujuk kepada ciri-ciri budaya yang dimiliki oleh sesuatu kumpulan
atau masyarakat. Perkara penting yang harus diingati ialah ras adalah sesuatu
yang telah ditentukan oleh faktor keturunan dan biologi, sementara etnik adalah
satu bentuk persepsi, sama ada oleh diri kita sendiri atau oleh orang lain
terhadap kita. Misalnya, kalau kita dilahirkan dengan rupa paras Melayu, maka
agak sukar untuk kita mengubah rupa paras tersebut menjadi seolah-olah seperti
orang keturunan Inggeris. Walaubagaimanapun, ada juga orang yang mencuba
untuk mengubah fitrah mereka (sila rujuk Rajah 6.2). Berikut dijelaskan dengan
lebih terperinci konsep ras dan etnik.
Ras
Biasanya konsep ras merujuk kepada satu kelompok manusia yang mempunyai
ciri-ciri warisan biologi dan fizikal yang berbeza dengan kelompok lain.
Mengikut kaedah ini secara umum kategori manusia terbahagi kepada tiga:
(a) Kaukosoid (Caucasian)
Mereka yang berkulit putih, berambut perang, berbadan tinggi. Kumpulan
ini ramai terdapat di negara-negara Eropah dan Amerika dan dikatakn
berasal dari kawasan Caucasus di timur Eropah (sila lihat Rajah 6.3).
(b) Negroid (Negroid)
Mereka terdiri daripada kebanyakan penduduk benua Afrika yang
berambut ikal, berkulit hitam dan berhidung kemek (sila lihat Rajah 6.4).
Istilah asal daripada perkataan Negro.
(c) Mongoloid (Mongoloid)
Mereka kebanyakannya menduduki kawasan Asia Timur (sila lihat
Rajah 6.5) dan dikatakan berasal dari benua Asia tengah. Istilah ini adalah
sempena dengan nama Mongolia, salah satu negara di Asia tengah.
Walau bagaimanapun, masih banyak kelompok manusia yang tidak dapat
dimasukkan ke dalam tiga kategori ini, kerana telah berlaku perkahwinan
campur yang meluas sehingga pembahagian manusia mengikut ciri-ciri fizikal
yang dinyatakan di atas tidak dapat dilaksanakan dengan jelas.
Dalam konteks masa kini, istilah „etnik‰ lebih sesuai digunakan serta mendapat
perhatian yang lebih luas. Sebenarnya, kesedaran etnik atau persepsi etnik itu
kadang kala tidak ada kena mengena dengan ciri-ciri biologi dan fizikal.
Misalnya, kalau kita lihat di sekeliling kita terdapat orang Melayu yang rupa
parasnya mirip kepada Cina, Arab atau India. Sebaliknya ada juga orang Cina
yang mempunyai rupa paras yang lebih mirip kepada orang Melayu. Tetapi
setiap daripada mereka itu tetap dengan identiti etnik masing-masing biarpun
dari segi rupa paras mereka adalah sebaliknya.
http://www.blogger.com/img/blank.gif
Kumpulan Etnik
Kelompok etnik merujuk kepada satu kelompok manusia yang mempunyai
tradisi budaya yang sama dan satu perasaan identiti yang sepunya. Kelompok
ini mungkin merupakan kelompok kecil (sub-group) yang wujud dalam
sesebuah negara yang mempunyai kelompok-kelompok etnik yang lain.
Misalnya, di negara kita terdapat kelompok etnik yang besar seperti Melayu,
Cina dan India, selain daripada kelompok-kelompok sub-etnik lain yang lebih
kecil seperti Orang Asli, Dusun, Kadazan, Iban, Bidayuh, Jawa, Bugis,
Mendailing dan sebagainya. Ahli-ahli kelompok etnik mempunyai perbezaan
ciri-ciri budaya berbanding dengan kelompok lain, misalnya dari segi bahasa,
agama dan adat resam. Oleh itu dapat kita simpulkan bahawa jika ras
merupakan kelompok manusia yang dibezakan kerana ciri-ciri biologi dan
fizikal, maka etnik pula dibezakan kerana persepsi dan elemen budaya masingmasing.
Sebagai contoh, orang Melayu dan orang Cina boleh digolongkan ke
dalam ras yang sama iaitu Mongoloid tetapi mereka berbeza dari segi etnik
kerana kedua-duanya mempunyai budaya yang berlainan (sila lihat Rajah 6.6
dan Rajah 6.7).
KUMPULAN ETNIK DAN HUBUNGAN SOSIO-BUDAYA
Sekiranya sesuatu kelompok manusia itu tinggal di kawasan masing-masing dan
tidak pernah bertemu dengan kelompok manusia lain, maka isu hubungan ras
atau etnik mungkin tidak timbul. Masalah hubungan etnik berbangkit sebaik
sahaja manusia yang berbeza-beza latar belakang budaya itu bertemu dan
bergaul antara satu sama lain. Pertembungan antara golongan berlainan ras dan
etnik tidak dapat dielakkan kerana manusia sentiasa bergerak untuk mencari
kawasan baru untuk diterokai, dijajah atau ditakluki. Sesetengah pertembungan
telah menyebabkan berlakunya peperangan, dan penjajahan oleh satu kelompok
ras ke atas kelompok lain. Misalnya, orang-orang Mongol yang mara ke kawasan
Eropah, Asia Barat dan Cina telah menyebabkan berlakunya peperangan di
antara mereka dengan penduduk asal tempatan.
Pergerakan manusia dari satu kawasan ke kawasan lain merupakan salah satu
daripada kedinamikan budaya (cultural dynamics). Di zaman moden,
pergerakan manusia dari sebuah negara ke negara lain banyak dipengaruhi oleh
faktor ekonomi, iaitu untuk memperolehi kehidupan yang lebih terjamin di
tempat baru. Terdapat juga kes-kes yang berkaitan dengan faktor politik
termasuk pelarian perang dan mereka yang memerlukan perlindungan atau
suaka politik. Ekoran daripada ini maka berlakulah pertembungan antara
manusia yang mempunyai budaya yang berlainan.
Dalam hubungan ras dan etnik, kelompok-kelompok manusia yang berbeza ras
dan etnik dibahagikan kepada beberapa strata:
(a) Strata atas
Biasanya dikategorikan sebagai kelompok dominan, superordinat, superior
atau majoriti.
(b) Strata bawah
Dikategorikan sebagai kelompok subordinat, inferior atau minoriti.
Biasanya kelompok ras dan etnik di strata bawah ini ditindas, dinafikan
beberapa hak asasi serta didiskriminasikan oleh kelompok yang
menduduki strata atas (sila lihat Rajah 6.8).
Bentuk-bentuk hubungan ras dan etnik ini dapat dikategorikan kepada:
(a) Kerjasama
Ia didorongi oleh kepentingan bersama. Kerjasama ini sama ada di antara
individu, seperti di kalangan jiran atau di antara kelompok, misalnya
kerjasama parti-parti politik. Kerjasama merupakan asas utama untuk
mewujudkan perpaduan di kalangan etnik.
(b) Persaingan
Ia merupakan proses mengalahkan orang lain untuk mendapatkan sesuatu
yang lazimnya terhad, misalnya dalam bidang ekonomi (pekerjaan,
pangkat), pendidikan, perumahan, tanah dan seumpamanya.
(c) Konflik
Ia merujuk kepada proses persaingan untuk mendapatkan sesuatu dengan
cara melemahkan, mengalahkan atau menghapuskan pihak lain yang
mempunyai kepentingan yang sama.
Ketiga-tiga bentuk hubungan di atas menimbulkan implikasi dan masalah yang
berlainan, dari yang bersifat harmoni hinggalah kepada konflik. Oleh itu
persoalan yang timbul ialah bagaimanakah masyarakat berlainan ras dan etnik
itu boleh wujud sesama mereka. Pola-pola di bawah merangkumi hampir
keseluruhan pola-pola yang mungkin terdapat dalam hubungan ras dan etnik di
merata tempat di seluruh dunia.
(a) Asimilasi
Dalam kebanyakan kes, kelompok etnik atau ras yang minoriti
diasimilasikan ke dalam kelompok etnik atau ras yang lebih besar.
Asimilasi biasanya melibatkan asimilasi budaya di mana kelompok
minoriti menerima sebahagian besar daripada budaya kelompok majoriti.
(b) Pluralisme
Sesetengah golongan minoriti enggan menghilangkan identiti etnik atau
rasnya kerana mereka mempunyai kesedaran yang tinggi dan berbangga
dengan warisan budaya ibunda mereka. Di samping itu juga, kelompok
dominan sanggup membenarkan malahan menggalakkan kewujudan
pelbagai budaya dalam masyarakat.
(c) Perlindungan undang-undang terhadap minoriti
Di dalam sesetengah negara, kumpulan minoriti dilindungi oleh undangundang.
Sebagai contoh, di England terdapat Race Relations Act 1965 yang
menjamin kepentingan sosial dan budaya golongan minoriti etnik.
(d) Pemindahan penduduk
Dalam situasi di mana terjadinya konflik yang begitu hebat antara
kelompok-kelompok ras dan etnik, cara penyelesaiannya ialah dengan
memindahkan kelompok ras dan etnik tertentu ke kawasan lain.
(e) Penaklukan berterusan
Dalam sesetengah kes, kelompok dominan mempunyai hasrat untuk
mengekalkan keistimewaannya ke atas kelompok minoriti. Untuk
memenuhi hasrat tersebut, mereka menggunakan kuasa tekanan untuk
memisahkan dan mengasingkan secara fizikal kelompok-kelompok ras dan
etnik yang berbeza-beza.
(f) Penghapusan (genocide)
Penghapusan keseluruhan penduduk atau pembunuhan beramai-ramai
(genocide) banyak dicuba malahan telah berjaya dilakukan di beberapa
tempat di muka bumi. Kaedah penghapusan penduduk termasuk
pembunuhan dengan menggunakan senjata api dan dengan sengaja
menyebarkan penyakit berjangkit seperti cacar (small-pox) di kalangan
penduduk yang menjadi sasaran.
KONFLIK ETNIK
Sebagaimana yang telah dinyatakan di atas, hubungan ras dan etnik boleh wujud
sama ada dalam bentuk harmoni atau dalam bentuk bermusuhan. Terdapat
beberapa faktor asas yang menyebabkan berlaku hubungan bermusuhan antara
kelompok-kelompok ras dan etnik.
Rasisme dan Etnosentrisme
Rasisme merujuk kepada anggapan sesorang bahawa ras sendiri adalah lebih
baik, iaitu lebih superior, daripada ras orang lain. Sementara etnosentrisme pula
merupakan kepercayaan bahawa unsur-unsur yang terdapat pada budaya
sendiri seperti agama, nilai, sikap dan amalan budaya adalah lebih baik daripada
yang dimiliki oleh kelompok-kelompok etnik lain.
Rasisme dan Etnosentrisme: Berfungsi atau Disfungsi?
Kedua-dua anggapan di atas mempunyai fungsi tersirat. Kesedaran tentang ras
yang superior dapat mengikat ahli-ahli sesuatu kelompok ras atau etnik di
bawah satu solidariti dan semangat kekitaan yang kuat. Adolf Hitler
menggunakan idea tentang keagungan bangsa Aryan untuk mendapatkan
sokongan untuk parti Nazi (sila lihat Rajah 6.9). Namun demikian, anggapan
sedemikian juga boleh bersifat disfungsi. Kesedaran rasisme dan etnosentrisme
boleh menyebabkan seseorang itu melihat kelompok lain sebagai inferior dan
lebih rendah dari segi taraf sosial dan budaya. Dengan demikian mereka layak
ditindas, dieksploitasi dan ditekan. Jika perkara ini berlaku maka perbezaan ras
dan etnik akan menyumbang kepada wujudnya konflik dan ketegangan dalam
sebuah negara berbilang ras dan etnik.
Punca-punca Rasisme dan Etnosentrisme
Kita semua maklum bahawa kepercayaan rasisme dan etnosentrisme boleh
membawa kepada konflik. Dengan demikian, pendekatan atau teori konflik
adalah sesuai dalam menganalisis sebab-sebab terjadinya rasisme dan
etnosentrisme. Berdasarkan teori konflik, rasisme dan etnosentrisme wujud akibat kesan daripada persaingan sesama kelompok-kelompok ras dan etnik ke
atas sumber-sumber yang terbatas. Untuk rasisme dan etnosentrisme terbentuk
mestilah terlebih dahulu wujud tiga keadaan berikut:
(a) Mestilah terdapat dua atau lebih kelompok sosial yang dapat dikenal pasti
melalui perbezaan ciri-ciri fizikal dan budaya.
(b) Mestilah terdapat persaingan di antara kelompok-kelompok ke atas
sumber-sumber yang bernilai seperti kuasa, tanah atau pekerjaan.
(c) Mestilah wujud kuasa yang tidak seimbang di antara kelompok-kelompok,
dalam erti kata terdapat satu kelompok yang dominan yang mempunyai
kuasa yang lebih kuat untuk menafikan kelompok-kelompok lain hak ke
atas sumber-sumber yang bernilai itu.
Semakin tinggi persaingan, maka semakin kuat perasaan rasisme dan
etnosentrisme. Mengikut perspektif konflik ketaksamaan ekonomi menjadi
penyebab kepada meningkatnya rasisme dan etnosentrisme. Teori konflik
menjelaskan bahawa untuk merasionalkan tindakan menjajah, orang kulit putih
atau the white race menganggap ras kulit hitam (the coloured race) tidak
mempunyai martabat setinggi mereka. Ideologi rasisme mewajarkan
diskriminasi terhadap orang kulit hitam kerana tanggapan bahawa kedudukan
mereka adalah inferior, justeru mereka tidak layak diberikan pekerjaan yang
baik, pendidikan tinggi serta kemudahan kemudahan asas yang lain. Adakah ini
adil apabila disedari bahawa kita semua pada dasarnya sama sahaja, iaitu insan
biasa (sila lihat Rajah 6.10)?
Prejudis dan Diskriminasi
Hubungan ras dan etnik diburukkan lagi dengan adanya prasangka dan
diskriminasi. Prasangka merupakan pandangan buruk atau prejudis terhadap
ahli-ahli kelompok lain. Prasangka biasanya bersifat negatif, di mana ahli-ahli
kelompok lain dibenci kerana perbezaan ras atau etnik serta mempunyai ciri-ciri
yang tidak diingini.
Diskriminasi merupakan layanan yang tidak adil dan tidak sama rata terhadap
individu atau kelompok atas dasar ciri-ciri yang tidak relevan seperti jantina, ras,
etnik atau kelas sosial. Diskriminasi berlaku apabila sesetengah kumpulan
manusia manusia dengan dinafikan sesuatu hak semata-mata kerana perbezaan
ras dan etnik.
Faktor penting yang membawa kepada prasangka dan diskriminasi ialah
persepsi sosial yang tidak tepat tentang sesuatu kumpulan ras atau etnik.
Persepsi tersebut diburukkan lagi oleh sejarah pertembungan awal antara
kumpulan ras and etnik. Pertembungan antara pelbagai golongan ras dan etnik
biasanya akan membangkitkan perasaan „kami dan mereka‰ (us and them), iaitu
sikap melihat orang yang kita tidak kenali sebagai „orang luar kelompok,‰
justeru hubungan mestilah tidak saksama dengan „orang dalam kelompok.‰
Perasaan tersebut menyebabkan kita menganggap orang luar itu sebagai musuh,
tidak boleh dipercayai, atau setidak-tidaknya harus dilayan dengan berwaspada
serta tidak boleh diterima sebagai saksama.
Proses sosialisasi juga turut menjadikan persepsi tersebut bertambah buruk,
terutama sekali apabila persepsi yang salah itu diperturunkan dari satu generasi
ke satu generasi. Selain itu media massa seperti televisyen, filem, surat khabar dan
seumpamanya memainkan peranan dalam memburukkan lagi persepsi yang salah
itu, seolah-olah sesuatu kelompok ras dan etnik adalah ganas, miskin dan jahat.
Misalnya dalam filem-filem Barat orang kulit hitam digambarkan sebagai
penjenayah, pemabuk dan menjadi punca kepada segala masalah sosial dan
ekonomi (sila lihat Rajah 6.11).
Stereotaip
Prasangka dan diskriminasi berkait rapat dengan konsep stereotaip. Stereotaip
merupakan pernyataan-pernyataan yang ditanggapi terlebih dahulu, yang
merupakan kepercayaan dan jangkaan yang membentuk pernyataan tersebut.
Ada stereotaip yang mengaitkan sifat-sifat negatif dengan sesuatu golongan
etnik, seperti „pemalas‰, „pengotor‰, „pembelit‰ atau „penipu.‰ Kepercayaan
umum ini mungkin terbentuk ekoran daripada pengalaman yang pernah dilalui
sendiri, melalui sosialisasi atau mengikut apa yang diceritakan oleh orang lain.
Stereotaip ini memberi kesan apabila seseorang itu pertama kali bertemu dengan
mereka yang berasal dari ras atau etnik yang berlainan. Walaupun pada hakikatnya
mereka tidak mempunyai sifat-sifat negatif seperti yang katakan, tetapi oleh kerana
stereotaip yang terbentuk dengan lebih awal itu, maka kita terus mempunyai buruk
sangka terhadap mereka. Misalnya, kita baru terserempak dengan seorang Negro di
Kuala Lumpur dan cuba memahami sikap beliau; maka pemahaman dan pentafsiran
siapa beliau adalah berdasarkan kepada stereotaip yang kita ada mengenai orang
Negro secara keseluruhan. Tafsiran kita mungkin tersasar daripada realiti apabila kita
tiba-tiba teringatkan siapakah yang menjadi presiden Amerika Syarikat pada ketika
ini (sila lihat Rajah 6.12).
Kelompok ras dan etnik yang juga golongan minoriti bukan sahaja
diprasangkakan dan didiskriminasi tetapi dalam kes-kes tertentu mereka
dijadikan mangsa lempar salah (scapegoat). Mereka sering dijadikan kambing
hitam iaitu dijadikan alat untuk oleh golongan dominan jika berlaku sesuatu
masalah sosial, ekonomi atau politik. Di Malaysia, pendatang-pendatang asing
dari Indonesia, Bangladesh, Myanmar, Vietnam, dan sebagainya selalu
dipersalahkan apabila kadar jenayah dan salah laku sosial meningkat.
KESEDARAN ETNIK DAN IDENTITI
Hubungan ras dan etnik biasanya merupakan satu proses mengikut
perkembangan masa, iaitu bermula dengan kontrak awal hinggalah kepada yang
akhirnya membawa perpaduan. Namun proses ini tidak semestinya sedemikian.
Untuk memudahkan perbincangan kita, cuba lihat proses hubungan ras dan
etnik yang berbentuk continuum (berterusan) yang dimulai dengan segregasi
hingga kepada penyatuan biologi (amalgamasi) seperti dalam Rajah 6.13.
(a) Segregasi
Hubungan ras dan etnik yang bersifat pemisahan, di mana kelompokkelompok
ras dan etnik biasanya tinggal berasingan dan terpisah dari segi
fizikal, sosial dan budaya. Contoh terbaik ialah sistem apartheid selatan.
(b) Akomodasi
Hubungan ras dan etnik dicirikan oleh hidup bersama namun mereka
masih tetap hidup berasingan. Mereka hidup secara harmoni dengan setiap
kelompok diwakili di peringkat pusat, di mana mereka bertolak ansur antara satu dengan lain. Hubungan ini biasanya terdapat dalam
masyarakat majmuk.
(c) Akulturasi
Hubungan ras dan etnik yang dicirikan oleh asimilasi budaya, di mana
kelompok-kelompok ras dan etnik yang berlainan itu saling meminjam
unsur-unsur budaya sesama mereka. Dalam kes yang agak ekstrim ialah di
mana kelompok minoriti menerima unsur-unsur budaya kelompok
dominan secara besar-besaran.
(d) Asimilasi
Hubungan ras dan etnik yang melibatkan asimilasi struktur, berbeza
dengan asimilasi budaya. Di peringkat ini, kelompok minoriti diserap ke
dalam masyarakat dominan bukan sahaja dari segi budaya tetapi juga
menerima aspek-aspek lain seperti pendidikan, ekonomi dan lain-lain.
(e) Amalgamasi
Hubungan ras dan etnik yang dicirikan dengan perkahwinan campur
rentas sempadan ras dan etnik (sila lihat Rajah 6.14). Akibatnya terbentuk
ras yang baru dan dengan demikian kelompok-kelompok ras dan etnik
sudah menjadi satu. Contoh terbaik berlaku di Brazil dan Hawaii.
Bidang hubungan etnik mengkaji tingkah laku dan interaksi sosial antara
masyarakat yang mempunyai perbezaan dari segi fizikal dan budaya. Apabila
masyarakat berlainan budaya bertembung, maka sudah tentulah timbul masalah
dari segi interaksi sosial antara mereka kerana masing-masing mempunyai
amalan budaya yang berlainan. Kajian hubungan etnik juga melihat bagaimana persekitaran sosial dan budaya memainkan peranan penting dalam
mempengaruhi interaksi tersebut, sama ada hubungan itu penuh dengan
harmoni atau sebaliknya. Dengan memahami selok belok hubungan etnik, kita
mungkin dapat menyelesaikan masalah-masalah seperti yang dinyatakan di atas.
Persoalannya ialah bagaimanakah anda menyedari bahawa anda adalah orang
Melayu, Cina atau India? Bagaimanakah anda berkelakuan apabila bergaul
dengan orang yang berbeza dari segi etnik dengan anda?
RAS DAN KUMPULAN ETNIK
Apakah perbezaan antara „ras‰ dan „etnik‰? Umumnya istilah ras (daripada
istilah Inggeris race) merujuk kepada ciri-ciri fizikal dan biologi yang dimiliki
oleh sesuatu kumpulan manusia, sementara etnik (daripada istilah Inggeris
ethnic) merujuk kepada ciri-ciri budaya yang dimiliki oleh sesuatu kumpulan
atau masyarakat. Perkara penting yang harus diingati ialah ras adalah sesuatu
yang telah ditentukan oleh faktor keturunan dan biologi, sementara etnik adalah
satu bentuk persepsi, sama ada oleh diri kita sendiri atau oleh orang lain
terhadap kita. Misalnya, kalau kita dilahirkan dengan rupa paras Melayu, maka
agak sukar untuk kita mengubah rupa paras tersebut menjadi seolah-olah seperti
orang keturunan Inggeris. Walaubagaimanapun, ada juga orang yang mencuba
untuk mengubah fitrah mereka (sila rujuk Rajah 6.2). Berikut dijelaskan dengan
lebih terperinci konsep ras dan etnik.
Ras
Biasanya konsep ras merujuk kepada satu kelompok manusia yang mempunyai
ciri-ciri warisan biologi dan fizikal yang berbeza dengan kelompok lain.
Mengikut kaedah ini secara umum kategori manusia terbahagi kepada tiga:
(a) Kaukosoid (Caucasian)
Mereka yang berkulit putih, berambut perang, berbadan tinggi. Kumpulan
ini ramai terdapat di negara-negara Eropah dan Amerika dan dikatakn
berasal dari kawasan Caucasus di timur Eropah (sila lihat Rajah 6.3).
(b) Negroid (Negroid)
Mereka terdiri daripada kebanyakan penduduk benua Afrika yang
berambut ikal, berkulit hitam dan berhidung kemek (sila lihat Rajah 6.4).
Istilah asal daripada perkataan Negro.
(c) Mongoloid (Mongoloid)
Mereka kebanyakannya menduduki kawasan Asia Timur (sila lihat
Rajah 6.5) dan dikatakan berasal dari benua Asia tengah. Istilah ini adalah
sempena dengan nama Mongolia, salah satu negara di Asia tengah.
Walau bagaimanapun, masih banyak kelompok manusia yang tidak dapat
dimasukkan ke dalam tiga kategori ini, kerana telah berlaku perkahwinan
campur yang meluas sehingga pembahagian manusia mengikut ciri-ciri fizikal
yang dinyatakan di atas tidak dapat dilaksanakan dengan jelas.
Dalam konteks masa kini, istilah „etnik‰ lebih sesuai digunakan serta mendapat
perhatian yang lebih luas. Sebenarnya, kesedaran etnik atau persepsi etnik itu
kadang kala tidak ada kena mengena dengan ciri-ciri biologi dan fizikal.
Misalnya, kalau kita lihat di sekeliling kita terdapat orang Melayu yang rupa
parasnya mirip kepada Cina, Arab atau India. Sebaliknya ada juga orang Cina
yang mempunyai rupa paras yang lebih mirip kepada orang Melayu. Tetapi
setiap daripada mereka itu tetap dengan identiti etnik masing-masing biarpun
dari segi rupa paras mereka adalah sebaliknya.
http://www.blogger.com/img/blank.gif
Kumpulan Etnik
Kelompok etnik merujuk kepada satu kelompok manusia yang mempunyai
tradisi budaya yang sama dan satu perasaan identiti yang sepunya. Kelompok
ini mungkin merupakan kelompok kecil (sub-group) yang wujud dalam
sesebuah negara yang mempunyai kelompok-kelompok etnik yang lain.
Misalnya, di negara kita terdapat kelompok etnik yang besar seperti Melayu,
Cina dan India, selain daripada kelompok-kelompok sub-etnik lain yang lebih
kecil seperti Orang Asli, Dusun, Kadazan, Iban, Bidayuh, Jawa, Bugis,
Mendailing dan sebagainya. Ahli-ahli kelompok etnik mempunyai perbezaan
ciri-ciri budaya berbanding dengan kelompok lain, misalnya dari segi bahasa,
agama dan adat resam. Oleh itu dapat kita simpulkan bahawa jika ras
merupakan kelompok manusia yang dibezakan kerana ciri-ciri biologi dan
fizikal, maka etnik pula dibezakan kerana persepsi dan elemen budaya masingmasing.
Sebagai contoh, orang Melayu dan orang Cina boleh digolongkan ke
dalam ras yang sama iaitu Mongoloid tetapi mereka berbeza dari segi etnik
kerana kedua-duanya mempunyai budaya yang berlainan (sila lihat Rajah 6.6
dan Rajah 6.7).
KUMPULAN ETNIK DAN HUBUNGAN SOSIO-BUDAYA
Sekiranya sesuatu kelompok manusia itu tinggal di kawasan masing-masing dan
tidak pernah bertemu dengan kelompok manusia lain, maka isu hubungan ras
atau etnik mungkin tidak timbul. Masalah hubungan etnik berbangkit sebaik
sahaja manusia yang berbeza-beza latar belakang budaya itu bertemu dan
bergaul antara satu sama lain. Pertembungan antara golongan berlainan ras dan
etnik tidak dapat dielakkan kerana manusia sentiasa bergerak untuk mencari
kawasan baru untuk diterokai, dijajah atau ditakluki. Sesetengah pertembungan
telah menyebabkan berlakunya peperangan, dan penjajahan oleh satu kelompok
ras ke atas kelompok lain. Misalnya, orang-orang Mongol yang mara ke kawasan
Eropah, Asia Barat dan Cina telah menyebabkan berlakunya peperangan di
antara mereka dengan penduduk asal tempatan.
Pergerakan manusia dari satu kawasan ke kawasan lain merupakan salah satu
daripada kedinamikan budaya (cultural dynamics). Di zaman moden,
pergerakan manusia dari sebuah negara ke negara lain banyak dipengaruhi oleh
faktor ekonomi, iaitu untuk memperolehi kehidupan yang lebih terjamin di
tempat baru. Terdapat juga kes-kes yang berkaitan dengan faktor politik
termasuk pelarian perang dan mereka yang memerlukan perlindungan atau
suaka politik. Ekoran daripada ini maka berlakulah pertembungan antara
manusia yang mempunyai budaya yang berlainan.
Dalam hubungan ras dan etnik, kelompok-kelompok manusia yang berbeza ras
dan etnik dibahagikan kepada beberapa strata:
(a) Strata atas
Biasanya dikategorikan sebagai kelompok dominan, superordinat, superior
atau majoriti.
(b) Strata bawah
Dikategorikan sebagai kelompok subordinat, inferior atau minoriti.
Biasanya kelompok ras dan etnik di strata bawah ini ditindas, dinafikan
beberapa hak asasi serta didiskriminasikan oleh kelompok yang
menduduki strata atas (sila lihat Rajah 6.8).
Bentuk-bentuk hubungan ras dan etnik ini dapat dikategorikan kepada:
(a) Kerjasama
Ia didorongi oleh kepentingan bersama. Kerjasama ini sama ada di antara
individu, seperti di kalangan jiran atau di antara kelompok, misalnya
kerjasama parti-parti politik. Kerjasama merupakan asas utama untuk
mewujudkan perpaduan di kalangan etnik.
(b) Persaingan
Ia merupakan proses mengalahkan orang lain untuk mendapatkan sesuatu
yang lazimnya terhad, misalnya dalam bidang ekonomi (pekerjaan,
pangkat), pendidikan, perumahan, tanah dan seumpamanya.
(c) Konflik
Ia merujuk kepada proses persaingan untuk mendapatkan sesuatu dengan
cara melemahkan, mengalahkan atau menghapuskan pihak lain yang
mempunyai kepentingan yang sama.
Ketiga-tiga bentuk hubungan di atas menimbulkan implikasi dan masalah yang
berlainan, dari yang bersifat harmoni hinggalah kepada konflik. Oleh itu
persoalan yang timbul ialah bagaimanakah masyarakat berlainan ras dan etnik
itu boleh wujud sesama mereka. Pola-pola di bawah merangkumi hampir
keseluruhan pola-pola yang mungkin terdapat dalam hubungan ras dan etnik di
merata tempat di seluruh dunia.
(a) Asimilasi
Dalam kebanyakan kes, kelompok etnik atau ras yang minoriti
diasimilasikan ke dalam kelompok etnik atau ras yang lebih besar.
Asimilasi biasanya melibatkan asimilasi budaya di mana kelompok
minoriti menerima sebahagian besar daripada budaya kelompok majoriti.
(b) Pluralisme
Sesetengah golongan minoriti enggan menghilangkan identiti etnik atau
rasnya kerana mereka mempunyai kesedaran yang tinggi dan berbangga
dengan warisan budaya ibunda mereka. Di samping itu juga, kelompok
dominan sanggup membenarkan malahan menggalakkan kewujudan
pelbagai budaya dalam masyarakat.
(c) Perlindungan undang-undang terhadap minoriti
Di dalam sesetengah negara, kumpulan minoriti dilindungi oleh undangundang.
Sebagai contoh, di England terdapat Race Relations Act 1965 yang
menjamin kepentingan sosial dan budaya golongan minoriti etnik.
(d) Pemindahan penduduk
Dalam situasi di mana terjadinya konflik yang begitu hebat antara
kelompok-kelompok ras dan etnik, cara penyelesaiannya ialah dengan
memindahkan kelompok ras dan etnik tertentu ke kawasan lain.
(e) Penaklukan berterusan
Dalam sesetengah kes, kelompok dominan mempunyai hasrat untuk
mengekalkan keistimewaannya ke atas kelompok minoriti. Untuk
memenuhi hasrat tersebut, mereka menggunakan kuasa tekanan untuk
memisahkan dan mengasingkan secara fizikal kelompok-kelompok ras dan
etnik yang berbeza-beza.
(f) Penghapusan (genocide)
Penghapusan keseluruhan penduduk atau pembunuhan beramai-ramai
(genocide) banyak dicuba malahan telah berjaya dilakukan di beberapa
tempat di muka bumi. Kaedah penghapusan penduduk termasuk
pembunuhan dengan menggunakan senjata api dan dengan sengaja
menyebarkan penyakit berjangkit seperti cacar (small-pox) di kalangan
penduduk yang menjadi sasaran.
KONFLIK ETNIK
Sebagaimana yang telah dinyatakan di atas, hubungan ras dan etnik boleh wujud
sama ada dalam bentuk harmoni atau dalam bentuk bermusuhan. Terdapat
beberapa faktor asas yang menyebabkan berlaku hubungan bermusuhan antara
kelompok-kelompok ras dan etnik.
Rasisme dan Etnosentrisme
Rasisme merujuk kepada anggapan sesorang bahawa ras sendiri adalah lebih
baik, iaitu lebih superior, daripada ras orang lain. Sementara etnosentrisme pula
merupakan kepercayaan bahawa unsur-unsur yang terdapat pada budaya
sendiri seperti agama, nilai, sikap dan amalan budaya adalah lebih baik daripada
yang dimiliki oleh kelompok-kelompok etnik lain.
Rasisme dan Etnosentrisme: Berfungsi atau Disfungsi?
Kedua-dua anggapan di atas mempunyai fungsi tersirat. Kesedaran tentang ras
yang superior dapat mengikat ahli-ahli sesuatu kelompok ras atau etnik di
bawah satu solidariti dan semangat kekitaan yang kuat. Adolf Hitler
menggunakan idea tentang keagungan bangsa Aryan untuk mendapatkan
sokongan untuk parti Nazi (sila lihat Rajah 6.9). Namun demikian, anggapan
sedemikian juga boleh bersifat disfungsi. Kesedaran rasisme dan etnosentrisme
boleh menyebabkan seseorang itu melihat kelompok lain sebagai inferior dan
lebih rendah dari segi taraf sosial dan budaya. Dengan demikian mereka layak
ditindas, dieksploitasi dan ditekan. Jika perkara ini berlaku maka perbezaan ras
dan etnik akan menyumbang kepada wujudnya konflik dan ketegangan dalam
sebuah negara berbilang ras dan etnik.
Punca-punca Rasisme dan Etnosentrisme
Kita semua maklum bahawa kepercayaan rasisme dan etnosentrisme boleh
membawa kepada konflik. Dengan demikian, pendekatan atau teori konflik
adalah sesuai dalam menganalisis sebab-sebab terjadinya rasisme dan
etnosentrisme. Berdasarkan teori konflik, rasisme dan etnosentrisme wujud akibat kesan daripada persaingan sesama kelompok-kelompok ras dan etnik ke
atas sumber-sumber yang terbatas. Untuk rasisme dan etnosentrisme terbentuk
mestilah terlebih dahulu wujud tiga keadaan berikut:
(a) Mestilah terdapat dua atau lebih kelompok sosial yang dapat dikenal pasti
melalui perbezaan ciri-ciri fizikal dan budaya.
(b) Mestilah terdapat persaingan di antara kelompok-kelompok ke atas
sumber-sumber yang bernilai seperti kuasa, tanah atau pekerjaan.
(c) Mestilah wujud kuasa yang tidak seimbang di antara kelompok-kelompok,
dalam erti kata terdapat satu kelompok yang dominan yang mempunyai
kuasa yang lebih kuat untuk menafikan kelompok-kelompok lain hak ke
atas sumber-sumber yang bernilai itu.
Semakin tinggi persaingan, maka semakin kuat perasaan rasisme dan
etnosentrisme. Mengikut perspektif konflik ketaksamaan ekonomi menjadi
penyebab kepada meningkatnya rasisme dan etnosentrisme. Teori konflik
menjelaskan bahawa untuk merasionalkan tindakan menjajah, orang kulit putih
atau the white race menganggap ras kulit hitam (the coloured race) tidak
mempunyai martabat setinggi mereka. Ideologi rasisme mewajarkan
diskriminasi terhadap orang kulit hitam kerana tanggapan bahawa kedudukan
mereka adalah inferior, justeru mereka tidak layak diberikan pekerjaan yang
baik, pendidikan tinggi serta kemudahan kemudahan asas yang lain. Adakah ini
adil apabila disedari bahawa kita semua pada dasarnya sama sahaja, iaitu insan
biasa (sila lihat Rajah 6.10)?
Prejudis dan Diskriminasi
Hubungan ras dan etnik diburukkan lagi dengan adanya prasangka dan
diskriminasi. Prasangka merupakan pandangan buruk atau prejudis terhadap
ahli-ahli kelompok lain. Prasangka biasanya bersifat negatif, di mana ahli-ahli
kelompok lain dibenci kerana perbezaan ras atau etnik serta mempunyai ciri-ciri
yang tidak diingini.
Diskriminasi merupakan layanan yang tidak adil dan tidak sama rata terhadap
individu atau kelompok atas dasar ciri-ciri yang tidak relevan seperti jantina, ras,
etnik atau kelas sosial. Diskriminasi berlaku apabila sesetengah kumpulan
manusia manusia dengan dinafikan sesuatu hak semata-mata kerana perbezaan
ras dan etnik.
Faktor penting yang membawa kepada prasangka dan diskriminasi ialah
persepsi sosial yang tidak tepat tentang sesuatu kumpulan ras atau etnik.
Persepsi tersebut diburukkan lagi oleh sejarah pertembungan awal antara
kumpulan ras and etnik. Pertembungan antara pelbagai golongan ras dan etnik
biasanya akan membangkitkan perasaan „kami dan mereka‰ (us and them), iaitu
sikap melihat orang yang kita tidak kenali sebagai „orang luar kelompok,‰
justeru hubungan mestilah tidak saksama dengan „orang dalam kelompok.‰
Perasaan tersebut menyebabkan kita menganggap orang luar itu sebagai musuh,
tidak boleh dipercayai, atau setidak-tidaknya harus dilayan dengan berwaspada
serta tidak boleh diterima sebagai saksama.
Proses sosialisasi juga turut menjadikan persepsi tersebut bertambah buruk,
terutama sekali apabila persepsi yang salah itu diperturunkan dari satu generasi
ke satu generasi. Selain itu media massa seperti televisyen, filem, surat khabar dan
seumpamanya memainkan peranan dalam memburukkan lagi persepsi yang salah
itu, seolah-olah sesuatu kelompok ras dan etnik adalah ganas, miskin dan jahat.
Misalnya dalam filem-filem Barat orang kulit hitam digambarkan sebagai
penjenayah, pemabuk dan menjadi punca kepada segala masalah sosial dan
ekonomi (sila lihat Rajah 6.11).
Stereotaip
Prasangka dan diskriminasi berkait rapat dengan konsep stereotaip. Stereotaip
merupakan pernyataan-pernyataan yang ditanggapi terlebih dahulu, yang
merupakan kepercayaan dan jangkaan yang membentuk pernyataan tersebut.
Ada stereotaip yang mengaitkan sifat-sifat negatif dengan sesuatu golongan
etnik, seperti „pemalas‰, „pengotor‰, „pembelit‰ atau „penipu.‰ Kepercayaan
umum ini mungkin terbentuk ekoran daripada pengalaman yang pernah dilalui
sendiri, melalui sosialisasi atau mengikut apa yang diceritakan oleh orang lain.
Stereotaip ini memberi kesan apabila seseorang itu pertama kali bertemu dengan
mereka yang berasal dari ras atau etnik yang berlainan. Walaupun pada hakikatnya
mereka tidak mempunyai sifat-sifat negatif seperti yang katakan, tetapi oleh kerana
stereotaip yang terbentuk dengan lebih awal itu, maka kita terus mempunyai buruk
sangka terhadap mereka. Misalnya, kita baru terserempak dengan seorang Negro di
Kuala Lumpur dan cuba memahami sikap beliau; maka pemahaman dan pentafsiran
siapa beliau adalah berdasarkan kepada stereotaip yang kita ada mengenai orang
Negro secara keseluruhan. Tafsiran kita mungkin tersasar daripada realiti apabila kita
tiba-tiba teringatkan siapakah yang menjadi presiden Amerika Syarikat pada ketika
ini (sila lihat Rajah 6.12).
Kelompok ras dan etnik yang juga golongan minoriti bukan sahaja
diprasangkakan dan didiskriminasi tetapi dalam kes-kes tertentu mereka
dijadikan mangsa lempar salah (scapegoat). Mereka sering dijadikan kambing
hitam iaitu dijadikan alat untuk oleh golongan dominan jika berlaku sesuatu
masalah sosial, ekonomi atau politik. Di Malaysia, pendatang-pendatang asing
dari Indonesia, Bangladesh, Myanmar, Vietnam, dan sebagainya selalu
dipersalahkan apabila kadar jenayah dan salah laku sosial meningkat.
KESEDARAN ETNIK DAN IDENTITI
Hubungan ras dan etnik biasanya merupakan satu proses mengikut
perkembangan masa, iaitu bermula dengan kontrak awal hinggalah kepada yang
akhirnya membawa perpaduan. Namun proses ini tidak semestinya sedemikian.
Untuk memudahkan perbincangan kita, cuba lihat proses hubungan ras dan
etnik yang berbentuk continuum (berterusan) yang dimulai dengan segregasi
hingga kepada penyatuan biologi (amalgamasi) seperti dalam Rajah 6.13.
(a) Segregasi
Hubungan ras dan etnik yang bersifat pemisahan, di mana kelompokkelompok
ras dan etnik biasanya tinggal berasingan dan terpisah dari segi
fizikal, sosial dan budaya. Contoh terbaik ialah sistem apartheid selatan.
(b) Akomodasi
Hubungan ras dan etnik dicirikan oleh hidup bersama namun mereka
masih tetap hidup berasingan. Mereka hidup secara harmoni dengan setiap
kelompok diwakili di peringkat pusat, di mana mereka bertolak ansur antara satu dengan lain. Hubungan ini biasanya terdapat dalam
masyarakat majmuk.
(c) Akulturasi
Hubungan ras dan etnik yang dicirikan oleh asimilasi budaya, di mana
kelompok-kelompok ras dan etnik yang berlainan itu saling meminjam
unsur-unsur budaya sesama mereka. Dalam kes yang agak ekstrim ialah di
mana kelompok minoriti menerima unsur-unsur budaya kelompok
dominan secara besar-besaran.
(d) Asimilasi
Hubungan ras dan etnik yang melibatkan asimilasi struktur, berbeza
dengan asimilasi budaya. Di peringkat ini, kelompok minoriti diserap ke
dalam masyarakat dominan bukan sahaja dari segi budaya tetapi juga
menerima aspek-aspek lain seperti pendidikan, ekonomi dan lain-lain.
(e) Amalgamasi
Hubungan ras dan etnik yang dicirikan dengan perkahwinan campur
rentas sempadan ras dan etnik (sila lihat Rajah 6.14). Akibatnya terbentuk
ras yang baru dan dengan demikian kelompok-kelompok ras dan etnik
sudah menjadi satu. Contoh terbaik berlaku di Brazil dan Hawaii.
Topik 5 Politik dan Kawalan Sosial
JENIS-JENIS ORGANISASI POLITIK
Kita akan membincangkan empat jenis organisasi politik dalam topik ini:
(a) Masyarakat kumpulan (band)
(b) Masyarakat suku (tribe)
(c) Kerajaan (chiefdom)
(d) Sistem negara
Masyarakat Kumpulan (Band)
Masyarakat kumpulan (band) terdiri daripada pengumpul makanan yang
berpindah-randah. Saiz mana-mana kumpulan bergantung kepada kaedahnya
mengumpul makanan. Lebih banyak makanan yang boleh dikumpul, lebih ramai
ahli kumpulan boleh ditampung pada sesuatu masa. Masyarakat kumpulan bersifat
sama rata, iaitu tidak terdapat ketidaksamaan dari segi status atau harta. Masyarakat
Ju/Êhoansi di gurun Kalahari merupakan contoh masyarakat kumpulan.
Secara amnya, masyarakat kumpulan mempunyai ciri-ciri berikut:
(a) Memandangkan kebanyakan ahli-ahli kumpulan mempunyai hubungan
darah atau perkahwinan antara satu sama lain, kesejahteraan bersama
dianggap sangat penting. Konflik selalunya diselesaikan secara tidak
formal di antara ahli-ahli kumpulan melalui perundingan.
(b) Masyarakat kumpulan mempunyai kadar integrasi politik yang rendah.
Dalam erti kata lain, kumpulan-kumpulan yang berbeza tidak mempunyai
perhubungan politik antara satu sama lain.
(c) Politik tidak boleh dipisahkan daripada aspek-aspek kehidupan yang lain
dalam masyarakat kumpulan. Keluarga, ekonomi, agama, dan politik amat
terbenam dalam keseluruhan kehidupan dan tidak mudah dibezakan
antara satu sama lain.
(d) Kepimpinan dalam masyarakat kumpulan adalah tidak formal dan
dipegang oleh orang yang lebih tua yang dihormati kerana pengalaman,
kebijaksanaan, penghakiman yang baik, serta ilmu memburu. Keputusan
dibuat melalui perbincangan; ketua tidak berkuasa memaksa sesiapa untuk
menurut telunjuknya.
Masyarakat Suku (Tribe)
Tidak seperti masyarakat kumpulan, masyarakat suku (tribe) terdiri daripada
pengeluar makanan (secara hortikultur atau pastoral). Selain itu, masyarakat
suku agak sama dengan masyarakat kumpulan dalam pelbagai aspek. Keduaduanya
bersifat sama rata, dan mempunyai ketua tempatan tanpa kepimpinan
berpusat. Seperti ketua kumpulan, ketua suku diiktiraf secara tidak rasmi
berdasarkan ciri-ciri seperti kebijaksanaan dan kepintaran, tetapi ini tidak
bermakna mereka boleh memaksa sesuatu keputusan ke atas suku mereka. Satu
contoh masyarakat suku ialah orang Nuer daripada selatan Sudan (sila rujuk
Rajah 5.2).
Perbezaan paling ketara di antara masyarakat suku dan masyarakat kumpulan
ialah kewujudan mekanisme segenap suku (pan-tribal mechanism) yang
berfungsi untuk menyatukan suku-suku ini menjadi sebuah persekutuan.
Mekanisme ini berbeza menurut suku, gred umur, dan kongsi gelap. Walaupun
mekanisme ini tidak kekal, ianya amat berguna jika terdapat ancaman luar,
misalnya, peperangan dengan suku lain. Apabila ancaman-ancaman ini telah
dikawal, suku-suku tersebut akan kembali berdikari secara politik.
Kerajaan (Chiefdom)
Kerajaaan (chiefdom) dikepalai oleh seorang ketua atau chief (sila rujuk Rajah
5.3) yang kadangkala dibantu oleh badan penasihat. Apabila masyarakat kian
berkembang, terdapat keperluan untuk struktur politik yang lebih formal dan
berkekalan. Tidak seperti masyarakat suku dan masyarakat kumpulan,
ketidaksamaan sosial wujud di dalam kerajaan dari segi pangkat dan status.
Ketua biasanya mewarisi kedudukan mereka manakala saudara-saudara
terdekat mereka membentuk suatu golongan sosial dan politik yang elit. Orang
Nootka dari British Columbia merupakan suatu contoh kerajaan.
Ketua-ketua mempunyai ciri-ciri berikut:
(a) Autoriti politik
Tidak seperti ketua suku atau kumpulan, ketua merupakan pegawai rasmi
yang berpangkat tinggi, berkuasa, dan mempunyai autoriti berbanding
orang lain dalam masyarakat.
(b) Kuasa ghaib
Autoriti ketua selalunya disokong oleh dakwaan bahawa beliau
mempunyai kuasa ghaib (sama ada benar atau tidak). Misalnya, di
kalangan orang Nootka, kuasa sering dikaitkan dengan sihir untuk
memburu ikan paus.
(c) Aktiviti ekonomi
Peranan ketua amat berhubung rapat dengan aktiviti ekonomi
masyarakatnya. Beliau sering diberikan lebihan makanan yang
kemudiannya diagihkan kembali kepada masyarakat ketika pesta
keramaian (sila rujuk Topik 6: Sistem Pertukaran).
Sistem Negara
Dalam kesemua organisasi politik yang digambarkan setakat ini, sistem negara
adalah yang paling formal dan kompleks. Ferraro (2006) mentakrifkan negara
sebagai:
"Suatu bentuk organisasi politik berhierarki yang menaungi banyak
komuniti yang terdapat dalam sesebuah kawasan geografi yang besar."
Tidak seperti masyarakat kumpulan dan masyarakat suku yang berteraskan
hubungan persaudaraan, negara lebih bersifat impersonal. Negara menawarkan
perkhidmatannya kepada warga-warganya yang menetap di bawah lingkungan geografinya. Di antara fungsi-fungsi negara termasuklah mengumpul cukai,
merekrut askar untuk bala tentera, mentadbir organisasi-organisasi birokrasi,
menggunakan kekerasan untuk meleraikan konflik, dan sebagainya. Negara
sudah lama wujud sejak zaman berzaman, dan contoh-contoh yang mahsyur
termasuklah empayar Rom dan negara-negara kota Yunani (sila rujuk Rajah 5.4
dan Rajah 5.5).
Autoriti sesuatu negara itu bergantung kepada dua asas:
(a) Hak eksklusif untuk menggunakan kekerasan
Hanya negara sahaja yang memegang hak untuk menggunakan keganasan.
Sesiapa sahaja yang bersalah menggunakan keganasan secara haram akan
dihukum oleh negara. Mekanisme seperti anggota polis dan angkatan
tentera disediakan untuk memastikan keselamatan negara daripada
ancaman luaran atau dalaman.
(b) Ideologi
Kuasa tidak mencukupi untuk mengekalkan autoriti negara. Ideologi juga
diperlukan untuk meyakini rakyat bahawa pihak berkuasa berhak untuk
mentadbir. Ini selalunya dicapai melalui institusi-institusi seperti agama
dan media massa.
KAWALAN SOSIAL TIDAK FORMAL
Tidak kira apa jenis organisasi politik, semua masyarakat perlu mempunyai caracara
kawalan sosial, sama ada formal atau tidak formal. Kawalan sosial
mengekalkan aturan sosial, dan tanpanya masyarakat akan berada dalam
keadaan huru-hara dan kekecohan. Berikut adalah cara-cara kawalan sosial yang
tidak formal:
(a) Sosialisasi
(b) Pendapat umum
(c) Keturunan korporat (corporate lineage)
(d) Sistem kepercayaan ghaib
(e) Organisasi umur
Sosialisasi
Sosialisasi ialah proses di mana norma-norma dan nilai-nilai diturunkan
daripada satu generasi ke generasi yang seterusnya. Norma-norma dan nilainilai
ini menentukan apa yang boleh dan tidak boleh diterima oleh masyarakat.
Sosialisasi dapat dicapai melalui institusi-institusi seperti pendidikan, keluarga,
agama, dan sebagainya. Contohnya, ibu bapa akan kecewa jika anak-anak
mereka tidak mahu pergi ke sekolah. Kanak-kanak belajar daripada pengalaman
yang bersekolah ialah norma sosial yang harus diakuri jika mereka ingin
diterima masyarakat.
Pendapat Umum
Pendapat umum amat berkait rapat dengan sosialisasi kerana ia menghalang
orang daripada menyimpang. Jika mereka berbuat begitu, mereka tidak akan
diterima oleh masyarakat. Semua orang memerlukan penerimaan sosial dan
akan melakukan apa sekalipun untuk mengelakkan kecaman sosial. Inilah
sebabnya orang ramai mengelak daripada melakukan sesuatu yang menyimpang
kerana takut diumpat oleh jiran-jiran mereka: „Nanti apa orang kata?‰
Contohnya, jika seseorang melakukan jenayah dalam komunitinya, dia akan
dikutuk dan disisihkan daripada rakan-rakan serta keluarga. Biasanya ini
mencukupi untuk memastikan bahawa dia berkelakuan baik.
Keturunan Korporat (Corporate Lineage)
Keturunan korporat (corporate lineage) terdiri daripada mereka yang menetap,
bekerja, bermain, dan beribadat bersama-sama (sila rujuk Rajah 5.6). Kedekatan
ini mengawal kelakuan ahli-ahlinya dalam pelbagai aspek. Secara ekonomi,
pengagihan tanah dan binatang ternakan dikawal oleh orang-orang tua dalam
keturunan korporat tersebut. Mereka yang mengakuri norma-norma serta nilainilai
keturunan korporat mereka akan mendapat tanah serta binatang ternakan
yang terbaik, manakala mereka yang melanggar peraturan tersebut akan
dinafikan akses kepada resos-resos tersebut. Keturunan korporat juga
menganggap perkahwinan lebih sebagai penyatuan politik daripada penyatuan
antara individu-individu.
Sistem Kepercayaan Ghaib
Sistem kepercayaan ghaib adalah mekanisme kawalan sosial yang berpengaruh.
Ia melibatkan kepercayaan kepada tuhan-tuhan, ahli-ahli sihir, dan sebagainya.
Banyak agama mengukuhkan kepercayaan bahawa jasa baik akan dibalas baik
sementara perbuatan jahat akan dibalas jahat oleh kuasa ghaib. Tidak perlu
dibuktikan bahawa kuasa-kuasa ghaib ini benar-benar wujud; cukuplah sekadar
pengikut-pengikut mempercayai balasan ekoran perbuatan mereka yang akan
menegah mereka daripada menyimpang. Sistem kepercayaan ghaib terdiri
daripada:
(a) Penyembahan moyang
Dalam sesetengah masyarakat, kematian moyang tidak dianggap
berakhirnya kewujudan mereka. Kematian mereka mengangkat mereka ke
status makhluk ghaib yang harus dihormati dan digeruni. Dipercayai
bahawa moyang-moyang ini masih memantau komuniti mereka dan
bertanggungjawab memberikan ganjaran atau hukuman.
(b) Sihir
Dalam sesetengah masyarakat, orang ramai terpaksa akur kepada normanorma
sosial kerana takut dilabel ahli sihir (sila lihat Rajah 5.7). Apabila
perkara-perkara buruk berlaku (contohnya, hasil tanaman tidak menjadi
atau ramai orang mati), perkara-perkara ini tidak dikaitkan dengan sebabsebab
semula jadi tetapi dengan sihir.
Organisasi Umur (Age Organisation)
Bila berbicara tentang organisasi umur (age organisation), kita harus
membezakan di antara:
(a) Set umur
Sekumpulan orang (biasanya lelaki) yang melalui upacara inisiasi dan
mempunyai rasa kekitaan yang amat kuat antara satu sama lain. Set umur
berkekalan daripada permulaannya, biasanya ketika ahli-ahlinya melalui
usia dewasa, sehinggalah ahlinya yang terakhir meninggal dunia.
(b) Gred umur
Set-set umur melalui kategori-kategori berturutan (gred umur) seperti
pahlawan, orang tua, dan sebagainya. Setiap gred umur dikaitkan dengan
set peranan atau status sosial yang difahami umum.
KAWALAN SOSIAL FORMAL
Sekarang kita mempertimbangkan cara-cara kawalan sosial formal yang terdiri
daripada:
(a) Perantara
(b) Mut (moot)
(c) Angkat sumpah dan ujian
(d) Undang-undang
(e) Peperangan
Perantara
Sesetengah masyarakat menggunakan perantara untuk membantu mereka
meleraikan konflik yang serius. Contohnya, orang Nuer di Sudan akan merujuk
seseorang yang digelar ketua kulit harimau bintang (leopard-skin chief) untuk
menyelesaikan permasalahan di antara mereka (sila rujuk Rajah 5.8). Misalnya,
seorang pembunuh mungkin akan berlindung di bawah ketua kulit harimau
bintang sementara beliau berusaha untuk berunding dengan pihak-pihak yang
bertelagah. Beliau akan cuba meyakinkan pihak yang bersalah untuk membayar
ganti rugi sebagai pampasan kepada keluarga si mangsa (dalam bentuk binantang
ternakan atau harta). Dalam sesetengah kes, ketua kulit harimau bintang akan
menyumpah pihak yang bersalah jika tiada penyelesaian dapat dipersetujui.
Organisasi umur mengawal tingkahlaku ahli-ahlinya melalui beberapa cara.
Pertama, organisasi umur menetapkan set peranan dan status yang jelas untuk
ahli-ahli masyarakat. Kedua, apabila individu-individu memasuki set umur yang
baru, mereka mesti melalui ritus-ritus peralihan tertentu yang melibatkan
indoktrinasi nilai dan norma. Ketiga, penyatuan (bonding) yang wujud di antara
ahli-ahli dalam set umur membuat mereka akur kepada nilai-nilai kumpulan.
Mut (Moot)
Mut (moot ) merupakan cara meleraikan konflik dalam kebanyakan masyarakat
di Afrika. Mut merupakan pengemukaan kes secara tidak formal yang
melibatkan litigan serta rakan-rakannya atau saudara maranya. Secara amnya,
mut cuba menyelesaikan permasalahan domestik seperti penderaan isteri, salah
faham akibat pembahagian harta pusaka, ataupun hutang yang tidak dibayar.
Tidak seperti sistem mahkamah yang formal, mut tidaklah bersifat menuduh.
Mut sebenarnya bertujuan untuk mengintegrasikan pihak yang bersalah kembali
ke dalam komuniti dan memperbaiki hubungan di antara pihak-pihak yang
bertelagah. Hukuman biasanya tidaklah serius dan tidaklah begitu berat
sehingga memalukan pihak yang kalah. Masyarakat Kpelle merupakan contoh
masyarakat di Afrika yang mengamalkan mut.
Angkat Sumpah dan Ujian
Apabila tiada agensi penguatkuasaan undang-undang, maka kaedah keagamaan
seperti angkat sumpah dan ujian mungkin diperlukan. Angkat sumpah
merupakan pengisytiharan formal kepada kuasa ghaib yang segala yang
diucapkan ialah benar atau pihak yang mengangkat sumpah tidak bersalah.
Angkat sumpah biasanya diiringi dengan ritus seperti menghisap paip
perdamaian (peace pipe), bersumpah di atas kitab suci, dan sebagainya (sila rujuk
Rajah 5.9). Kerana ada yang mempercayai bahawa menipu ketika mengangkat sumpah mungkin mengundang hukuman daripada kuasa ghaib, angkat sumpah
agak berkesan dalam menentukan sama ada seseorang itu bersalah atau tidak.
Ujian merupakan cara menentukan kebersalahan dengan menyuruh pihak yang
tertuduh untuk melalui ujian yang berbahaya. Jika orang tersebut melepasi ujian
itu dengan jayanya, ia dipercayai bahawa kuasa ghaib telah menentukan bahawa
dia tidak bersalah; jika dia gagal, tuhan-tuhan telah menunjukkan kebersalahan
pihak yang tertuduh. Dalam sesetengah masyarakat Afrika, pihak tertuduh
diminta mengangkat keluar batu yang panas daripada bekas yang dipenuhi air
mendidih dan dengan segera meletakkan tangannya ke dalam bekas yang
dipenuhi air sejuk. Tangan itu kemudiannya dibalut dan diperiksa keesokan
harinya. Jika tangannya melepuh, pihak tertuduh terbukti bersalah; jika tidak,
dia diisytiharkan tidak bersalah.
Undang-undang
Sistem negara mempunyai monopoli ke atas penggunaan kekerasan. Melalui sistem
undang-undang yang terakam (sila lihat Rajah 5.10), negara menegah individu
daripada menggunakan kekerasan sewenang-wenangnya dan menentukan
bagaimana kekerasan harus digunakan untuk memaksa warga-warganya untuk
melakukan sesuatu dan melarang mereka daripada melakukan perkara-perkara
lain. Undang-undang ini biasanya dalam bentuk bertulis, ditetapkan oleh badan
perundangan, ditafsir oleh sistem kehakiman, dan dikuatkuasakan oleh pihak
pentadbir. Apabila undang-undang dilanggar, negara mempunyai autoriti melalui
mahkamah dan agensi penguatkuasaan undang-undang untuk mendenda,
mempenjarakan, atau menghukum mati pesalah tersebut.
Ahli antropologi undang-undang E. Adamson Hoebel (1972) telah mengenal
pasti tiga ciri asas undang-undang:
(a) Undang-undang melibatkan penggunaan paksaan fizikal yang sah.
(b) Sistem perundangan memperuntukkan autoriti rasmi kepada orang-orang
istimewa yang boleh menggunakan paksaan secara sah.
(c) Undang-undang mestilah seragam dan mudah dijangka.
Peperangan
Sepertimana masyarakat mempunyai cara-cara mengatur hubungan sosial ahliahlinya,
masyarakat juga mempunyai mekanisme-mekanisme untuk menguruskan
hubungan luar dengan kumpulan-kumpulan lain, sama ada negara lain, suku lain,
kumpulan lain, keturunan lain, dan sebagainya. Salah satu mekanisme kawalan
sosial luar kumpulan atau masyarakat sendiri ialah peperangan yang boleh
didefinisikan sebagai pertempuran yang sistematik, teratur, dan berinstitusi antara
kumpulan-kumpulan yang berbeza (sila rujuk Rajah 5.11). Manusia mungkin
enggan untuk bersikap anti-sosial atau agresif jika kelakuan sebegitu boleh
mengundang serangan daripada kuasa-kuasa luar.
Kita boleh mengenal pasti beberapa faktor yang menyumbang kepada
peperangan. Ini termasuklah:
(a) Masalah-masalah sosial
Apabila wujudnya masalah sosial dalaman, ketua-ketua politik mungkin
mengalihkan kekecewaan masyarakat terhadap kumpulan yang lain.
Orang luar dipaparkan seolah-olah mereka mempunyai lebih daripada apa
yang mereka sepatutnya dapat atau seakan-akan mereka merupakan punca
masalah sosial. Rusuhan kaum biasanya berlaku kerana perkara ini.
(b) Ancaman yang ditanggapi
Dalam sesetengah kes, manusia akan berperang apabila mereka merasakan
keselamatan atau kesejahteraan mereka digugat. Contohnya, Perang
Vietnam berlaku kerana Amerika Syarikat bimbang bahawa komunisme
semakin menular di negara tersebut dan khuatir bahawa ia mungkin
merebak ke seluruh Asia.
(c) Motivasi politik
Kadangkala, negara-negara mungkin berperang untuk tujuan melanjutkan
objektif politik mereka. Amerika Syarikat ialah contoh masyarakat yang
memainkan peranan sebagai „polis dunia‰ untuk tujuan melanjutkan
tujuan politiknya.
(d) Objektif moral
Agak sukar untuk memikirkan tentang sebarang peperangan dalam sejarah
manusia yang telah dimulakan tanpa adanya sebarang agenda keagamaan.
Walaupun peperangan berlaku kerana sebab-sebab politik dan ekonomi,
mereka yang menghantar askar-askar ke medan peperangan akan memberi
justifikasi bahawa mereka bertindak atas dasar agama. Misalnya, Perang Salib di antara orang-orang Islam dan Kristian berlaku atas sebab-sebab
keagamaan.
Kita akan membincangkan empat jenis organisasi politik dalam topik ini:
(a) Masyarakat kumpulan (band)
(b) Masyarakat suku (tribe)
(c) Kerajaan (chiefdom)
(d) Sistem negara
Masyarakat Kumpulan (Band)
Masyarakat kumpulan (band) terdiri daripada pengumpul makanan yang
berpindah-randah. Saiz mana-mana kumpulan bergantung kepada kaedahnya
mengumpul makanan. Lebih banyak makanan yang boleh dikumpul, lebih ramai
ahli kumpulan boleh ditampung pada sesuatu masa. Masyarakat kumpulan bersifat
sama rata, iaitu tidak terdapat ketidaksamaan dari segi status atau harta. Masyarakat
Ju/Êhoansi di gurun Kalahari merupakan contoh masyarakat kumpulan.
Secara amnya, masyarakat kumpulan mempunyai ciri-ciri berikut:
(a) Memandangkan kebanyakan ahli-ahli kumpulan mempunyai hubungan
darah atau perkahwinan antara satu sama lain, kesejahteraan bersama
dianggap sangat penting. Konflik selalunya diselesaikan secara tidak
formal di antara ahli-ahli kumpulan melalui perundingan.
(b) Masyarakat kumpulan mempunyai kadar integrasi politik yang rendah.
Dalam erti kata lain, kumpulan-kumpulan yang berbeza tidak mempunyai
perhubungan politik antara satu sama lain.
(c) Politik tidak boleh dipisahkan daripada aspek-aspek kehidupan yang lain
dalam masyarakat kumpulan. Keluarga, ekonomi, agama, dan politik amat
terbenam dalam keseluruhan kehidupan dan tidak mudah dibezakan
antara satu sama lain.
(d) Kepimpinan dalam masyarakat kumpulan adalah tidak formal dan
dipegang oleh orang yang lebih tua yang dihormati kerana pengalaman,
kebijaksanaan, penghakiman yang baik, serta ilmu memburu. Keputusan
dibuat melalui perbincangan; ketua tidak berkuasa memaksa sesiapa untuk
menurut telunjuknya.
Masyarakat Suku (Tribe)
Tidak seperti masyarakat kumpulan, masyarakat suku (tribe) terdiri daripada
pengeluar makanan (secara hortikultur atau pastoral). Selain itu, masyarakat
suku agak sama dengan masyarakat kumpulan dalam pelbagai aspek. Keduaduanya
bersifat sama rata, dan mempunyai ketua tempatan tanpa kepimpinan
berpusat. Seperti ketua kumpulan, ketua suku diiktiraf secara tidak rasmi
berdasarkan ciri-ciri seperti kebijaksanaan dan kepintaran, tetapi ini tidak
bermakna mereka boleh memaksa sesuatu keputusan ke atas suku mereka. Satu
contoh masyarakat suku ialah orang Nuer daripada selatan Sudan (sila rujuk
Rajah 5.2).
Perbezaan paling ketara di antara masyarakat suku dan masyarakat kumpulan
ialah kewujudan mekanisme segenap suku (pan-tribal mechanism) yang
berfungsi untuk menyatukan suku-suku ini menjadi sebuah persekutuan.
Mekanisme ini berbeza menurut suku, gred umur, dan kongsi gelap. Walaupun
mekanisme ini tidak kekal, ianya amat berguna jika terdapat ancaman luar,
misalnya, peperangan dengan suku lain. Apabila ancaman-ancaman ini telah
dikawal, suku-suku tersebut akan kembali berdikari secara politik.
Kerajaan (Chiefdom)
Kerajaaan (chiefdom) dikepalai oleh seorang ketua atau chief (sila rujuk Rajah
5.3) yang kadangkala dibantu oleh badan penasihat. Apabila masyarakat kian
berkembang, terdapat keperluan untuk struktur politik yang lebih formal dan
berkekalan. Tidak seperti masyarakat suku dan masyarakat kumpulan,
ketidaksamaan sosial wujud di dalam kerajaan dari segi pangkat dan status.
Ketua biasanya mewarisi kedudukan mereka manakala saudara-saudara
terdekat mereka membentuk suatu golongan sosial dan politik yang elit. Orang
Nootka dari British Columbia merupakan suatu contoh kerajaan.
Ketua-ketua mempunyai ciri-ciri berikut:
(a) Autoriti politik
Tidak seperti ketua suku atau kumpulan, ketua merupakan pegawai rasmi
yang berpangkat tinggi, berkuasa, dan mempunyai autoriti berbanding
orang lain dalam masyarakat.
(b) Kuasa ghaib
Autoriti ketua selalunya disokong oleh dakwaan bahawa beliau
mempunyai kuasa ghaib (sama ada benar atau tidak). Misalnya, di
kalangan orang Nootka, kuasa sering dikaitkan dengan sihir untuk
memburu ikan paus.
(c) Aktiviti ekonomi
Peranan ketua amat berhubung rapat dengan aktiviti ekonomi
masyarakatnya. Beliau sering diberikan lebihan makanan yang
kemudiannya diagihkan kembali kepada masyarakat ketika pesta
keramaian (sila rujuk Topik 6: Sistem Pertukaran).
Sistem Negara
Dalam kesemua organisasi politik yang digambarkan setakat ini, sistem negara
adalah yang paling formal dan kompleks. Ferraro (2006) mentakrifkan negara
sebagai:
"Suatu bentuk organisasi politik berhierarki yang menaungi banyak
komuniti yang terdapat dalam sesebuah kawasan geografi yang besar."
Tidak seperti masyarakat kumpulan dan masyarakat suku yang berteraskan
hubungan persaudaraan, negara lebih bersifat impersonal. Negara menawarkan
perkhidmatannya kepada warga-warganya yang menetap di bawah lingkungan geografinya. Di antara fungsi-fungsi negara termasuklah mengumpul cukai,
merekrut askar untuk bala tentera, mentadbir organisasi-organisasi birokrasi,
menggunakan kekerasan untuk meleraikan konflik, dan sebagainya. Negara
sudah lama wujud sejak zaman berzaman, dan contoh-contoh yang mahsyur
termasuklah empayar Rom dan negara-negara kota Yunani (sila rujuk Rajah 5.4
dan Rajah 5.5).
Autoriti sesuatu negara itu bergantung kepada dua asas:
(a) Hak eksklusif untuk menggunakan kekerasan
Hanya negara sahaja yang memegang hak untuk menggunakan keganasan.
Sesiapa sahaja yang bersalah menggunakan keganasan secara haram akan
dihukum oleh negara. Mekanisme seperti anggota polis dan angkatan
tentera disediakan untuk memastikan keselamatan negara daripada
ancaman luaran atau dalaman.
(b) Ideologi
Kuasa tidak mencukupi untuk mengekalkan autoriti negara. Ideologi juga
diperlukan untuk meyakini rakyat bahawa pihak berkuasa berhak untuk
mentadbir. Ini selalunya dicapai melalui institusi-institusi seperti agama
dan media massa.
KAWALAN SOSIAL TIDAK FORMAL
Tidak kira apa jenis organisasi politik, semua masyarakat perlu mempunyai caracara
kawalan sosial, sama ada formal atau tidak formal. Kawalan sosial
mengekalkan aturan sosial, dan tanpanya masyarakat akan berada dalam
keadaan huru-hara dan kekecohan. Berikut adalah cara-cara kawalan sosial yang
tidak formal:
(a) Sosialisasi
(b) Pendapat umum
(c) Keturunan korporat (corporate lineage)
(d) Sistem kepercayaan ghaib
(e) Organisasi umur
Sosialisasi
Sosialisasi ialah proses di mana norma-norma dan nilai-nilai diturunkan
daripada satu generasi ke generasi yang seterusnya. Norma-norma dan nilainilai
ini menentukan apa yang boleh dan tidak boleh diterima oleh masyarakat.
Sosialisasi dapat dicapai melalui institusi-institusi seperti pendidikan, keluarga,
agama, dan sebagainya. Contohnya, ibu bapa akan kecewa jika anak-anak
mereka tidak mahu pergi ke sekolah. Kanak-kanak belajar daripada pengalaman
yang bersekolah ialah norma sosial yang harus diakuri jika mereka ingin
diterima masyarakat.
Pendapat Umum
Pendapat umum amat berkait rapat dengan sosialisasi kerana ia menghalang
orang daripada menyimpang. Jika mereka berbuat begitu, mereka tidak akan
diterima oleh masyarakat. Semua orang memerlukan penerimaan sosial dan
akan melakukan apa sekalipun untuk mengelakkan kecaman sosial. Inilah
sebabnya orang ramai mengelak daripada melakukan sesuatu yang menyimpang
kerana takut diumpat oleh jiran-jiran mereka: „Nanti apa orang kata?‰
Contohnya, jika seseorang melakukan jenayah dalam komunitinya, dia akan
dikutuk dan disisihkan daripada rakan-rakan serta keluarga. Biasanya ini
mencukupi untuk memastikan bahawa dia berkelakuan baik.
Keturunan Korporat (Corporate Lineage)
Keturunan korporat (corporate lineage) terdiri daripada mereka yang menetap,
bekerja, bermain, dan beribadat bersama-sama (sila rujuk Rajah 5.6). Kedekatan
ini mengawal kelakuan ahli-ahlinya dalam pelbagai aspek. Secara ekonomi,
pengagihan tanah dan binatang ternakan dikawal oleh orang-orang tua dalam
keturunan korporat tersebut. Mereka yang mengakuri norma-norma serta nilainilai
keturunan korporat mereka akan mendapat tanah serta binatang ternakan
yang terbaik, manakala mereka yang melanggar peraturan tersebut akan
dinafikan akses kepada resos-resos tersebut. Keturunan korporat juga
menganggap perkahwinan lebih sebagai penyatuan politik daripada penyatuan
antara individu-individu.
Sistem Kepercayaan Ghaib
Sistem kepercayaan ghaib adalah mekanisme kawalan sosial yang berpengaruh.
Ia melibatkan kepercayaan kepada tuhan-tuhan, ahli-ahli sihir, dan sebagainya.
Banyak agama mengukuhkan kepercayaan bahawa jasa baik akan dibalas baik
sementara perbuatan jahat akan dibalas jahat oleh kuasa ghaib. Tidak perlu
dibuktikan bahawa kuasa-kuasa ghaib ini benar-benar wujud; cukuplah sekadar
pengikut-pengikut mempercayai balasan ekoran perbuatan mereka yang akan
menegah mereka daripada menyimpang. Sistem kepercayaan ghaib terdiri
daripada:
(a) Penyembahan moyang
Dalam sesetengah masyarakat, kematian moyang tidak dianggap
berakhirnya kewujudan mereka. Kematian mereka mengangkat mereka ke
status makhluk ghaib yang harus dihormati dan digeruni. Dipercayai
bahawa moyang-moyang ini masih memantau komuniti mereka dan
bertanggungjawab memberikan ganjaran atau hukuman.
(b) Sihir
Dalam sesetengah masyarakat, orang ramai terpaksa akur kepada normanorma
sosial kerana takut dilabel ahli sihir (sila lihat Rajah 5.7). Apabila
perkara-perkara buruk berlaku (contohnya, hasil tanaman tidak menjadi
atau ramai orang mati), perkara-perkara ini tidak dikaitkan dengan sebabsebab
semula jadi tetapi dengan sihir.
Organisasi Umur (Age Organisation)
Bila berbicara tentang organisasi umur (age organisation), kita harus
membezakan di antara:
(a) Set umur
Sekumpulan orang (biasanya lelaki) yang melalui upacara inisiasi dan
mempunyai rasa kekitaan yang amat kuat antara satu sama lain. Set umur
berkekalan daripada permulaannya, biasanya ketika ahli-ahlinya melalui
usia dewasa, sehinggalah ahlinya yang terakhir meninggal dunia.
(b) Gred umur
Set-set umur melalui kategori-kategori berturutan (gred umur) seperti
pahlawan, orang tua, dan sebagainya. Setiap gred umur dikaitkan dengan
set peranan atau status sosial yang difahami umum.
KAWALAN SOSIAL FORMAL
Sekarang kita mempertimbangkan cara-cara kawalan sosial formal yang terdiri
daripada:
(a) Perantara
(b) Mut (moot)
(c) Angkat sumpah dan ujian
(d) Undang-undang
(e) Peperangan
Perantara
Sesetengah masyarakat menggunakan perantara untuk membantu mereka
meleraikan konflik yang serius. Contohnya, orang Nuer di Sudan akan merujuk
seseorang yang digelar ketua kulit harimau bintang (leopard-skin chief) untuk
menyelesaikan permasalahan di antara mereka (sila rujuk Rajah 5.8). Misalnya,
seorang pembunuh mungkin akan berlindung di bawah ketua kulit harimau
bintang sementara beliau berusaha untuk berunding dengan pihak-pihak yang
bertelagah. Beliau akan cuba meyakinkan pihak yang bersalah untuk membayar
ganti rugi sebagai pampasan kepada keluarga si mangsa (dalam bentuk binantang
ternakan atau harta). Dalam sesetengah kes, ketua kulit harimau bintang akan
menyumpah pihak yang bersalah jika tiada penyelesaian dapat dipersetujui.
Organisasi umur mengawal tingkahlaku ahli-ahlinya melalui beberapa cara.
Pertama, organisasi umur menetapkan set peranan dan status yang jelas untuk
ahli-ahli masyarakat. Kedua, apabila individu-individu memasuki set umur yang
baru, mereka mesti melalui ritus-ritus peralihan tertentu yang melibatkan
indoktrinasi nilai dan norma. Ketiga, penyatuan (bonding) yang wujud di antara
ahli-ahli dalam set umur membuat mereka akur kepada nilai-nilai kumpulan.
Mut (Moot)
Mut (moot ) merupakan cara meleraikan konflik dalam kebanyakan masyarakat
di Afrika. Mut merupakan pengemukaan kes secara tidak formal yang
melibatkan litigan serta rakan-rakannya atau saudara maranya. Secara amnya,
mut cuba menyelesaikan permasalahan domestik seperti penderaan isteri, salah
faham akibat pembahagian harta pusaka, ataupun hutang yang tidak dibayar.
Tidak seperti sistem mahkamah yang formal, mut tidaklah bersifat menuduh.
Mut sebenarnya bertujuan untuk mengintegrasikan pihak yang bersalah kembali
ke dalam komuniti dan memperbaiki hubungan di antara pihak-pihak yang
bertelagah. Hukuman biasanya tidaklah serius dan tidaklah begitu berat
sehingga memalukan pihak yang kalah. Masyarakat Kpelle merupakan contoh
masyarakat di Afrika yang mengamalkan mut.
Angkat Sumpah dan Ujian
Apabila tiada agensi penguatkuasaan undang-undang, maka kaedah keagamaan
seperti angkat sumpah dan ujian mungkin diperlukan. Angkat sumpah
merupakan pengisytiharan formal kepada kuasa ghaib yang segala yang
diucapkan ialah benar atau pihak yang mengangkat sumpah tidak bersalah.
Angkat sumpah biasanya diiringi dengan ritus seperti menghisap paip
perdamaian (peace pipe), bersumpah di atas kitab suci, dan sebagainya (sila rujuk
Rajah 5.9). Kerana ada yang mempercayai bahawa menipu ketika mengangkat sumpah mungkin mengundang hukuman daripada kuasa ghaib, angkat sumpah
agak berkesan dalam menentukan sama ada seseorang itu bersalah atau tidak.
Ujian merupakan cara menentukan kebersalahan dengan menyuruh pihak yang
tertuduh untuk melalui ujian yang berbahaya. Jika orang tersebut melepasi ujian
itu dengan jayanya, ia dipercayai bahawa kuasa ghaib telah menentukan bahawa
dia tidak bersalah; jika dia gagal, tuhan-tuhan telah menunjukkan kebersalahan
pihak yang tertuduh. Dalam sesetengah masyarakat Afrika, pihak tertuduh
diminta mengangkat keluar batu yang panas daripada bekas yang dipenuhi air
mendidih dan dengan segera meletakkan tangannya ke dalam bekas yang
dipenuhi air sejuk. Tangan itu kemudiannya dibalut dan diperiksa keesokan
harinya. Jika tangannya melepuh, pihak tertuduh terbukti bersalah; jika tidak,
dia diisytiharkan tidak bersalah.
Undang-undang
Sistem negara mempunyai monopoli ke atas penggunaan kekerasan. Melalui sistem
undang-undang yang terakam (sila lihat Rajah 5.10), negara menegah individu
daripada menggunakan kekerasan sewenang-wenangnya dan menentukan
bagaimana kekerasan harus digunakan untuk memaksa warga-warganya untuk
melakukan sesuatu dan melarang mereka daripada melakukan perkara-perkara
lain. Undang-undang ini biasanya dalam bentuk bertulis, ditetapkan oleh badan
perundangan, ditafsir oleh sistem kehakiman, dan dikuatkuasakan oleh pihak
pentadbir. Apabila undang-undang dilanggar, negara mempunyai autoriti melalui
mahkamah dan agensi penguatkuasaan undang-undang untuk mendenda,
mempenjarakan, atau menghukum mati pesalah tersebut.
Ahli antropologi undang-undang E. Adamson Hoebel (1972) telah mengenal
pasti tiga ciri asas undang-undang:
(a) Undang-undang melibatkan penggunaan paksaan fizikal yang sah.
(b) Sistem perundangan memperuntukkan autoriti rasmi kepada orang-orang
istimewa yang boleh menggunakan paksaan secara sah.
(c) Undang-undang mestilah seragam dan mudah dijangka.
Peperangan
Sepertimana masyarakat mempunyai cara-cara mengatur hubungan sosial ahliahlinya,
masyarakat juga mempunyai mekanisme-mekanisme untuk menguruskan
hubungan luar dengan kumpulan-kumpulan lain, sama ada negara lain, suku lain,
kumpulan lain, keturunan lain, dan sebagainya. Salah satu mekanisme kawalan
sosial luar kumpulan atau masyarakat sendiri ialah peperangan yang boleh
didefinisikan sebagai pertempuran yang sistematik, teratur, dan berinstitusi antara
kumpulan-kumpulan yang berbeza (sila rujuk Rajah 5.11). Manusia mungkin
enggan untuk bersikap anti-sosial atau agresif jika kelakuan sebegitu boleh
mengundang serangan daripada kuasa-kuasa luar.
Kita boleh mengenal pasti beberapa faktor yang menyumbang kepada
peperangan. Ini termasuklah:
(a) Masalah-masalah sosial
Apabila wujudnya masalah sosial dalaman, ketua-ketua politik mungkin
mengalihkan kekecewaan masyarakat terhadap kumpulan yang lain.
Orang luar dipaparkan seolah-olah mereka mempunyai lebih daripada apa
yang mereka sepatutnya dapat atau seakan-akan mereka merupakan punca
masalah sosial. Rusuhan kaum biasanya berlaku kerana perkara ini.
(b) Ancaman yang ditanggapi
Dalam sesetengah kes, manusia akan berperang apabila mereka merasakan
keselamatan atau kesejahteraan mereka digugat. Contohnya, Perang
Vietnam berlaku kerana Amerika Syarikat bimbang bahawa komunisme
semakin menular di negara tersebut dan khuatir bahawa ia mungkin
merebak ke seluruh Asia.
(c) Motivasi politik
Kadangkala, negara-negara mungkin berperang untuk tujuan melanjutkan
objektif politik mereka. Amerika Syarikat ialah contoh masyarakat yang
memainkan peranan sebagai „polis dunia‰ untuk tujuan melanjutkan
tujuan politiknya.
(d) Objektif moral
Agak sukar untuk memikirkan tentang sebarang peperangan dalam sejarah
manusia yang telah dimulakan tanpa adanya sebarang agenda keagamaan.
Walaupun peperangan berlaku kerana sebab-sebab politik dan ekonomi,
mereka yang menghantar askar-askar ke medan peperangan akan memberi
justifikasi bahawa mereka bertindak atas dasar agama. Misalnya, Perang Salib di antara orang-orang Islam dan Kristian berlaku atas sebab-sebab
keagamaan.
Topik 4 Sistem Kepercayaan dan Agama
DEFINISI AGAMA
Dalam mengharungi lautan kehidupan, sudah tentu ada banyak perkara yang
melangkaui akal fikiran kita. Agama dan kepercayaan mula-mula terbit dengan
tujuan memberi jawapan kepada persoalan kehidupan yang rumit. Masyarakat
primitif sejak 60,000 tahun dahulu sudah memperlihatkan amalan agama dalam
upacara pengebumian mereka sebagai usaha untuk berhubung dengan kuasa
ghaib dan alam selepas mati. Sudah jelas bahawa agama itu perkara universal
yang tidak boleh lari daripada kehidupan bermasyarakat. Dalam pendekatan
antropologi sistem, agama merangkumi semua bentuk kepercayaan, termasuk
mereka yang percaya kepada batu, mereka yang percaya kepada pokok mereka
yang percaya kepada awan di langit.
Tetapi apakah sebenarnya yang dimaksudkan dengan agama? Pelbagai definisi
telah dicadangkan oleh sarjana-sarjana antropologi seperti Tylor, Durkheim dan
Geertz. Mari kita tinjau satu persatu.
Edward Tylor menjelaskan agama sebagai „belief in spiritual beings‰ iaitu
kepercayaan kepada roh dan semangat. Definisi ini menegaskan bahawa agama
mempunyai elemen spiritual yang tidak semestinya kelihatan pada mata kasar
manusia. Elemen ini boleh dilihat, misalnya, pada amalan animisme yang
mempercayai bahawa objek-objek alam seperti batu dan pokok dihuni oleh roh
atau semangat dan layak disembah dan diberikan tempat dalam hubungan
antara manusia dan alam kudus (sila lihat Rajah 4.2).
Emile Durkheim (sila lihat Rajah 4.3) telah menghuraikan fenomena agama
dalam bukunya The Elementary Forms of Religious Life. Beliau mendefinisikan
agama sebagai:
Sistem kepercayaan dan amalan yang bersepadu yang berkaitan dengan benda
yang kudus, iaitu benda khusus yang dilihat mempunyai kuasa, yang dapat menyatukan
ahli masyarakat ke dalam satu komuniti moral atau gereja.
Clifford Geertz (sila lihat Rajah 4.4) pula mendefinisikan agama sebagai:
(a) Sistem yang terdiri daripada pelbagai symbol yang bertindak untuk
(b) Mewujudkan dalam diri manusia satu perasaan dan rangsangan yang kuat,
menyeluruh dan berpanjangan, melalui
(c) Pembentukan kesedaran terhadap kewujudan satu bentuk aturan umum
yang tertib dan teratur yang berkaitan dengan kehidupan, serta
(d) Menyelubungi kesedaran tersebut dengan satu bentuk aura yang kelihatan
betul-betul berwibawa, sehinggalah
(e) Perasaan dan rangsangan tersebut seolah-olah mempunyai kebenarannya
yang sangat unik dan istimewa.
STRUKTUR AGAMA
Setakat ini, kita telah cuba mengungkap makna agama sebagai institusi sosial.
Agama melibatkan kepercayaan kepada makhluk ghaib (tuhan, roh, semangat,
dewa, jin, makhluk halus). Semua ini tergabung di bawah konsep kuasa
supernatural, yang boleh menimbulkan perasaan-perasaan seperti misteri,
gerun, takut dan hormat, serta dipercayai boleh membantu manusia dalam
kesusahan dan dalam keadaan yang tidak menentu.
Ahli antropologi mengkaji agama sebagai sebuah institusi sosial yang bersifat
sejagat. Kepelbagaian agama merangkumi agama-agama primitif seperti
animisme sehinggalah agama-agama abstrak (monotheisme dan polytheisme).
Tidak kira apa bentuk agama yang dianuti manusia, elemen-elemen berikut
boleh diperhatikan pada mana-mana agama:
(a) Kudus dan duniawi
(b) Doktrin dan ritus
(c) Perantara dan pengikut
Kudus dan Duniawi
Kebanyakan agama membezakan di antara perkara-perkara yang kudus (sacred)
dan duniawi (profane). Kudus menggambarkan sesuatu yang luar biasa dan
mempunyai kuasa supernatural yang boleh menimbulkan rasa takut dan gerun.
Duniawi mewakili perkara-perkara yang biasa dan sekular. Sebagai contoh,
modul yang sedang anda pegang dan baca ini bersifat duniawi. Jika anda mahu,
anda boleh membawanya masuk ke tandas dan sekiranya anda tidak berpuas
hati dengannya, anda boleh mencampaknya dengan selamba ke dalam tong
sampah. Anda tidak boleh berbuat sedemikian dengan kitab-kitab agama seperti
al-Quran ataupun kitab Injil. Sanubari anda akan menegah anda daripada
berkelakuan tidak sopan dengan teks-teks agama kerana anda menghormati
kekudusan objek tersebut.
Pembezaan di antara yang kudus dan yang duniawi berlaku secara simbolik. Ini
adalah kerana perlakuan agama banyak bergantung kepada perlambangan atau
simbolisme untuk mewakili suatu kewujudan yang ghaib dan mistik. Terdapat
pelbagai cara untuk menunjukkan kekudusan sesuatu objek, sama ada melalui:
(a) Ruang
Ada tempat-tempat yang dikhaskan untuk tujuan keagamaan, contohnya
perkuburan.
(b) Perlakuan
Pelbagai macam perlakuan boleh melambangkan sesuatu yang kudus,
contohnya mengambil air sembahyang untuk tujuan menyucikan diri
sebelum solat.
(c) Perbezaan biologi
Masyarakat membezakan antara lelaki dan wanita kerana pusingan biologi
yang berlainan, contohnya wanita Islam yang datang bulan diharamkan
daripada bersembahyang kerana dianggap „tidak suci‰ kerana masih
dalam haid.
(d) Objek-objek suci
Pelbagai objek suci digunakan dalam upacara keagamaan, contohnya salib,
totem, patung, bulan sabit, dan sebagainya (sila lihat Rajah 4.5, 4.6, 4.7 dan
4.8). Objek suci termasuk gabungan perkataan yang diungkap dalam nada
khas mengikut tertib ritus dan keupacaraan.
(d) Golongan agamawan
Golongan ini bertindak sebagai perantara di antara dunia sekular dan
dunia kudus, contohnya imam, brahmin, paderi, pawang atau shaman.
Mereka ini akan melafazkan ayat-ayat suci (doa, jampi, mantra) dalam
upacara keagamaan.
Ritus dan Doktrin
Ajaran sesuatu agama atau doktrinnya tidak mampu berdiri sendiri tanpa
disokong oleh perbuatan atau tindakan. Kita seharusnya sedar bahawa manamana
agama terdiri daripada dua komponen yang berkait rapat iaitu doktrin dan
ritus.
Doktrin merujuk kepada ajaran, falsafah dan ideologi sesuatu agama. Apakah
sumber bagi ajaran-ajaran agama ini? Doktrin banyak bersumberkan kitab-kitab
suci seperti al-Quran, kitab Injil, kitab Taurat, Bhagavad Gita dan sebagainya.
Kitab-kitab suci ini merakam wahyu, buah fikiran serta kod etika para rasul,
nabi, santo, perawi dan sesiapa sahaja yang dipercayai mempunyai akses kepada
dunia kudus. Mereka ini menyebarkan doktrin yang menjadi asas kepada
moraliti dan etika sosial, menjelaskan asal-usul kejadian manusia, serta
menegaskan balasan yang setimpal dengan apa yang dikerjakan.
Ritus pula menggariskan tatacara bagaimana agama itu diberikan wadahnya menzahirkan ajaran agama melalui perbuatan yang simbolik. Jika doktrin
adalah sesuatu yang kita tidak nampak, tetapi ritus dapat disaksikan dengan
mata kasar. Ritus adalah religion in action.
Oleh itu, ritus sering berkisar di sekeliling simbol-simbol agama. Sebagai contoh,
rukun Islam kelima menganjurkan umat Islam untuk menunaikan haji di Mekah
sekiranya mampu. Antara ritus yang harus dilakukan ketika menunaikan haji ialah
tawaf mengelilingi Kaabah sebanyak tujuh kali. Kaabah merupakan simbol kesatuan
umat Islam seluruh dunia, manakala ritus tawaf membawa maksud simbolik. Tawaf
melambangkan kehidupan umat Islam yang seharusnya berteraskan konsep tauhid
iaitu sentiasa mengingati dan mengesakan Allah s.w.t.
Perantara dan Pengikut
Ritus dan doktrin tidak mampu bertahan tanpa kerjasama manusia. Dalam
membincangkan mana-mana organisasi agama, adalah jelas bahawa sudah tentu
adanya hirarki sosial yang menentukan kedudukan masing-masing. Manusia ini
macam-macam: ada yang cenderung memimpin, ada yang lebih rela mengikut.
Di sini, kita dapat lihat bahawa struktur sosial agama secara lumrahnya terdiri
daripada perantara dan pengikut.
Perantara merupakan golongan agamawan yang menduduki hirarki yang tinggi
dan istimewa dalam upacara keagamaan. Mereka ini merupakan pakar ritus (ritual
specialist) yang sentiasa dirujuk oleh para pengikut kerana mereka dianggap
mempunyai ilmu agama dan seterusnya layak mengetuai upacara keagamaan.
Mereka ini dihormati kerana mereka memainkan peranan penting sebagai
penterjemah dan penghurai ajaran suci. Mereka ini juga kadangkala merombak dan
mengubahsuai doktrin asal dan seterusnya mengasaskan mazhab agama yang baru
seperti yang berlaku semasa Reformasi di Eropah. Ketokohan agama kadangkala
mendukung mereka menjadi pemimpin berkarisma dan tidak mustahil bagi
seseorang perantara dinobatkan menjadi wali, santo atau keramat oleh pengikutpengikutnya,
seperti yang berlaku kepada Mother Teresa (sila lihat Rajah 4.11).
dalam bentuk yang telah ditentukan. Ritus merupakan ekspresi luaran yang
Pengikut pula merupakan orang kebanyakan yang menurut ajaran atau doktrin
yang dibawa oleh seseorang perantara. Walaupun perantara dilihat sebagai
ÂakalÊ yang banyak menghasilkan ajaran dan doktrin, pengikut juga memainkan
peranan penting sebagai ÂbadanÊ yang menggerakkan dan melestarikan sesuatu
agama. Hubungan di antara perantara dan pengikut sebenarnya merupakan
hubungan timbal balik. Perantara mampu menuturkan visi dan ideal tentang
kebenaran dengan sungguh meyakinkan; pengikut pula memang mendahagakan
bimbingan dan panduan daripada seorang perantara kerana mereka tidak
mampu memikirkan halatuju kehidupan dengan sendiri.
Kerana terdapatnya ramai manusia yang mendakwa diri mereka sebagai perantara, maka
timbullah pelbagai jenis kelompok dan pecahan dalam agama. Misalnya, Reformasi di Eropah berpunca daripada Martin Luther (sila lihat Rajah 4.12) yang tidak bersetuju dengan amalan indulgence yang diamalkan oleh gereja Roman Katolik. Beliau dan pengikutnya berpecah daripada gereja Roman Katolik dan seterusnya menubuhkan
gereja Protestan. Tindakan beliau sekaligus memecahkan pengikut-pengikut Kristian kepada dua mazhab yang besar.
Perkara ini juga berlaku dalam dunia Islam di mana terdapat dua mazhab besar
yang tidak sependapat iaitu Sunni dan Shiah. Masalah berlaku apabila pengikutpengikut
yang keterlaluan dan fanatik tidak mampu lagi dikawal oleh perantara.
FUNGSI AGAMA
Setakat ini, perbincangan kita telah banyak berkisar tentang struktur agama.
Seterusnya, kita akan menghuraikan pula fungsi-fungsi agama kepada individu
dan masyarakat. Antara fungsi-fungsi agama termasuklah:
(a) Mengeratkan kesepaduan sosial dalam masyarakat
(b) Menjadi alat kawalan sosial
(c) Menjadi alat untuk pendidikan
(d) Menjadi sumber kosmologi sesuatu masyarakat
(e) Menghuraikan ketidakpastian
Kesepaduan Sosial
Emile Durkheim berpendapat bahawa agama memenuhi kehendak sosial lebih
daripada kehendak psikologi. Menurut beliau, masyarakat adalah perkara yang
menjadi sasaran sebenar yang dipuja dalam agama. Melalui agama, manusia
mendapat tempat dalam masyarakat. Ini kerana agama membangkitkan
semangat komuniti dalam dirinya sebagai ummah kepada satu kumpulan sosial
yang mempunyai kepentingan bersama. Dalam ertikata lain, agama berperanan
mengeratkan kesepaduan sosial (social solidarity) di antara ahli-ahli masyarakat.
Durkheim berpandangan bahawa penyertaan dalam ritus membangkitkan
kesepaduan sosial, sekaligus melestarikan sesuatu masyarakat. Ritus
mencerminkan struktur sosial, kerana melalui ritus, hubungan dan peranan
sosial setiap orang dalam masyarakat dapat dilihat dengan jelas. Ritus
membayangkan hirarki dan susun lapis kuasa dalam sesuatu masyarakat.
Sebagai contoh, cuba anda perhatikan kedudukan saf dalam sembahyang atau
solat berjemaah (sila lihat Rajah 4.13). Imam mengepalai sembahyang sementara
makmum lelaki yang dewasa mengikut pergerakannya di belakang. Saf untuk
kanak-kanak lelaki berada di belakang saf orang lelaki dewasa, sementara saf
untuk orang perempuan terletak di belakang sekali. Aturan saf untuk sembahyang
jemaah banyak memberitahu kita tentang struktur sosial masyarakat Islam,
terutama tentang adab pergaulan antara jantina yang berbeza.
Ini selalunya berakhir dengan pertumpahan darah yang sia-sia, kononnya atas
nama Tuhan dan agama.
Kawalan Sosial
Di samping menggariskan struktur sosial dalam sesuatu masyarakat, agama juga
memainkan peranan sebagai alat kawalan sosial. Agama sering menekankan
peraturan moral (moral order) yang mengawal tingkah laku manusia. Peraturan
moral ini berasaskan pertentangan di antara unsur-unsur baik dan jahat. Dalam
Islam, terdapat konsep amar makruf nahi mungkar iaitu menyeru ke arah
kebaikan dan menegah kemungkaran. Tiada agama di dunia ini yang
menganjurkan kejahatan dan melarang kita berbuat baik. Ini adalah bertujuan
untuk memastikan masyarakat sentiasa berada dalam keadaan harmoni dan
mengelakkan kacau-bilau daripada berleluasa. Sesiapa yang melakukan
kebaikan akan mendapat ganjaran atau pahala manakala kejahatan akan
dihukum tuhan dan dibalas dengan dosa.
Sebagai contoh, agama Islam menegah kelakuan mencuri kerana ini mencabuli harta
persendirian seseorang individu. Kes kecurian ditangani di negara-negara Islam
menurut hukum hudud dengan hukuman potong tangan. Walaupun perkara ini
bulat-bulat disangkal oleh masyarakat dunia, statistik menunjukkan bahawa negara
yang mengamalkan hukum hudud mempunyai kadar jenayah yang lebih rendah
berbanding dengan negara yang tidak mengamalkannya. Ini kerana hukum hudud
bukanlah bertujuan menyakiti penjenayah semata-mata, tetapi matlamatnya adalah
untuk mengingatkan masyarakat bahawa kejahatan akan dibalas dengan kejahatan.
Hukum hudud dilakukan secara terbuka di khalayak umum supaya orang ramai
mengambil iktibar dan tidak terjebak ke dalam kemungkaran. Dengan ini, agama
berjaya menjadi alat untuk kawalan sosial.
Pendidikan
Agama juga memainkan peranan sebagai alat untuk pendidikan. Anda masih
ingat konsep pembudayaan (enculturation) daripada Topik 1? Dalam konteks
ini, agama menyediakan individu untuk melalui perubahan-perubahan dalam kehidupannya melalui ritus peralihan (rites of passage). Konsep ini
dipopularkan oleh Arnold van Gennep (sila lihat Rajah 4.14) dan merujuk
kepada ritus yang melibatkan perubahan status, misalnya kelahiran,
perkahwinan, dan kematian. Ritus peralihan dilakukan untuk memberikan
pengiktirafan kepada tahap peralihan dalam hidup manusia. Pada masa yang
sama, ritus ini turut menurunkan ilmu yang diperlukan untuk memastikan
kelangsungan sesuatu kumpulan.
Kosmologi
Selain menyediakan model sosial untuk tujuan pendidikan, kawalan sosial dan
menyepadukan masyarakat, agama juga mengambil pandangan yang lebih luas
dengan menyediakan model semesta yang menjelaskan kejadian manusia dan
alam. Model semesta ini dipanggil kosmologi. Setiap budaya mempunyai
kosmologinya yang tersendiri. Kosmologi menjelaskan siapakah penghuni alam
ini dan menghuraikan bagaimana alam ini dicipta dan diatur.
Sebagai contoh, mari kita kaji kosmologi menurut perspektif Islam. Menurut Islam, alam ini dicipta oleh Allah s.w.t (sila lihat Rajah 4.15). Alam ini terdiri daripada alam nyata dan juga alam ghaib yang meliputi syurga dan neraka. Manusia dicipta
oleh Allah s.w.t untuk mengenali Penciptanya dan alam ini dijadikan medan ujian untuk menentukan siapakah antara hamba-hambanya yang benar-benar menyembahnya. Selain manusia, Allah s.w.t juga mencipta makhluk-makhluk lain seperti jin,
syaitan dan malaikat. Masing-masing memainkan peranannya menurut peraturan alam yang sudah ditetapkan oleh Allah s.w.t.
Menghuraikan Ketidakpastian
Alam ini penuh dengan perkara-perkara yang tidak pasti dan di luar kawalan
kita. Keadaan yang tak diduga menimbulkan masalah pemikiran dan
mengganggu ketenteraman jiwa kita. Malapetaka dan kemalangan sering
menghantui hari-hari kita, walau bagaimana maju sekalipun manusia itu.
Malinowski sendiri mengakui bahawa semua masyarakat menghadapi risiko dan
keadaan tidak pasti walaupun mereka mempunyai teknologi dan peralatan.
Agama menyediakan jawapan kepada permasalahan kehidupan kita melalui
ajaran-ajarannya yang terkandung dalam kitab-kitab suci. Sebijak mana manusia
itu sekalipun, dia tidak boleh mengharungi kehidupan yang penuh
ketidakpastian ini tanpa bimbingan agama. Manusia merancang, tetapi tuhan
yang menentukan.
MAGIS DAN AJARAN SESAT (CULT)
Setakat ini, kita telah membincangkan tentang agama melalui perspektif
mainstream yang mengetengahkan agama-agama dunia seperti Islam dan
Kristian. Walaupun majoriti penduduk dunia menganuti agama mainstream,
tetapi ada juga segelintir yang berpegang kepada agama-agama alternatif seperti
magis dan ajaran sesat.
Magis
Magis boleh didefinisikan sebagai usaha yang dilakukan bagi menggunakan
kuasa supernatural atau semangat untuk mencapai sesuatu matlamat melalui
perlakuan yang telah ditetapkan. Menurut Malinowski, magis membantu dalam
keadaan di mana teknologi tidak mencukupi untuk menghasilkan sesuatu
maksud. Magis memerlukan campurtangan Âbantuan luarÊ untuk mencapai
hasrat yang diminta. Ini akan mengurangkan rasa gelisah dan rasa tidak yakin
sewaktu melakukan sesuatu tindakan.
Magis bukanlah amalan dalam masyarakat primitif sahaja. Magis juga menjadi
amalan dalam masyarakat moden dalam bentuk good luck charms, bawang
putih, nombor 13 dan sebagainya.
Magis diamalkan oleh perantara magis yang dilatih khas sama ada dengan
menuntut ilmu magis atau melalui keturunan, misalnya bomoh, pawang, dukun,
shaman atau medium. Kadangkala, mereka ini mendapat mandat untuk
mengamalkan magis melalui mimpi. Terdapat pelbagai jenis magis seperti:
(a) Magis pelindung
Juga dikenali sebagai protective magic. Bertujuan untuk mendapat
perlindungan daripada bahaya dan malapetaka, biasanya dalam bentuk
tangkal, azimat dan pendinding.
(b) Magis pemusnah
Juga dikenali sebagai magis hitam (black magic). Bertujuan menyakiti
sasaran atau memintanya ditimpa bencana, misalnya santau dan voodoo
(sila lihat Rajah 4.16). Selalunya memerlukan bahan-bahan seperti rambut,
jarum, patung, darah atau kotoran manusia.
(c) Magis penawar
Juga dikenali sebagai magis murni (white magic). Bertujuan merawat
penyakit atau mengubati pesakit yang Âdibuat orang.Ê
Ajaran Sesat (Cult)
Ajaran sesat merujuk kepada mana-mana kumpulan agama yang tidak diiktiraf
oleh masyarakat. Ini kerana kumpulan-kumpulan ini dianggap membawa ajaran
yang telah terpesong daripada akidah arus perdana atau mainstream. Biasanya
kumpulan-kumpulan ini akan mempermudahkan atau menolak terus amalanamalan
agama arus perdana. Misalnya, ada ajaran sesat yang menyatakan
bahawa kita tidak perlu sembahyang lima waktu, cukuplah sekadar berpegang
kepada kepercayaan bahawa Allah s.w.t itu tuhan yang satu. Ada juga yang ratarata
menolak hadis sebagai sumber pengetahuan Islam yang sah. Pada masa
yang sama, kumpulan-kumpulan ini juga akan menggalakkan perlakuan yang
terkeluar dari garisan umum agama arus perdana, misalnya berzikir dan
berwirid dalam gelap, bercampur gaul lelaki dan perempuan yang akhirnya
membawa kepada hubungan seks bebas.
Kumpulan ajaran sesat biasanya diketuai oleh seorang perantara yang karismatik
dan dianggap pesuruh tuhan di muka bumi. Ahli antroplogi menamakan ajaran
ini sebagai satu bentuk cult. Di Malaysia kebelakangan ini, Ayah Pin telah muncul
sebagai salah seorang ketua ajaran sesat yang mahsyur dengan ajaran Kerajaan
Langitnya (sila lihat Rajah 4.17). Menurut ajaran tersebut, Ayah Pin merupakan
kelahiran semula Nabi Muhammad, Nabi Isa, Buddha, dan Dewa Siva, dan satu
hari nanti akan kembali sebagai Imam Mahdi. Simbol Kerajaan Langit yang paling
menonjol ialah teko gergasi yang melambangkan air suci yang mencurah-curah
dari langit. Adakah anda sanggup minum teh dengan Ayah Pin?
Dalam mengharungi lautan kehidupan, sudah tentu ada banyak perkara yang
melangkaui akal fikiran kita. Agama dan kepercayaan mula-mula terbit dengan
tujuan memberi jawapan kepada persoalan kehidupan yang rumit. Masyarakat
primitif sejak 60,000 tahun dahulu sudah memperlihatkan amalan agama dalam
upacara pengebumian mereka sebagai usaha untuk berhubung dengan kuasa
ghaib dan alam selepas mati. Sudah jelas bahawa agama itu perkara universal
yang tidak boleh lari daripada kehidupan bermasyarakat. Dalam pendekatan
antropologi sistem, agama merangkumi semua bentuk kepercayaan, termasuk
mereka yang percaya kepada batu, mereka yang percaya kepada pokok mereka
yang percaya kepada awan di langit.
Tetapi apakah sebenarnya yang dimaksudkan dengan agama? Pelbagai definisi
telah dicadangkan oleh sarjana-sarjana antropologi seperti Tylor, Durkheim dan
Geertz. Mari kita tinjau satu persatu.
Edward Tylor menjelaskan agama sebagai „belief in spiritual beings‰ iaitu
kepercayaan kepada roh dan semangat. Definisi ini menegaskan bahawa agama
mempunyai elemen spiritual yang tidak semestinya kelihatan pada mata kasar
manusia. Elemen ini boleh dilihat, misalnya, pada amalan animisme yang
mempercayai bahawa objek-objek alam seperti batu dan pokok dihuni oleh roh
atau semangat dan layak disembah dan diberikan tempat dalam hubungan
antara manusia dan alam kudus (sila lihat Rajah 4.2).
Emile Durkheim (sila lihat Rajah 4.3) telah menghuraikan fenomena agama
dalam bukunya The Elementary Forms of Religious Life. Beliau mendefinisikan
agama sebagai:
Sistem kepercayaan dan amalan yang bersepadu yang berkaitan dengan benda
yang kudus, iaitu benda khusus yang dilihat mempunyai kuasa, yang dapat menyatukan
ahli masyarakat ke dalam satu komuniti moral atau gereja.
Clifford Geertz (sila lihat Rajah 4.4) pula mendefinisikan agama sebagai:
(a) Sistem yang terdiri daripada pelbagai symbol yang bertindak untuk
(b) Mewujudkan dalam diri manusia satu perasaan dan rangsangan yang kuat,
menyeluruh dan berpanjangan, melalui
(c) Pembentukan kesedaran terhadap kewujudan satu bentuk aturan umum
yang tertib dan teratur yang berkaitan dengan kehidupan, serta
(d) Menyelubungi kesedaran tersebut dengan satu bentuk aura yang kelihatan
betul-betul berwibawa, sehinggalah
(e) Perasaan dan rangsangan tersebut seolah-olah mempunyai kebenarannya
yang sangat unik dan istimewa.
STRUKTUR AGAMA
Setakat ini, kita telah cuba mengungkap makna agama sebagai institusi sosial.
Agama melibatkan kepercayaan kepada makhluk ghaib (tuhan, roh, semangat,
dewa, jin, makhluk halus). Semua ini tergabung di bawah konsep kuasa
supernatural, yang boleh menimbulkan perasaan-perasaan seperti misteri,
gerun, takut dan hormat, serta dipercayai boleh membantu manusia dalam
kesusahan dan dalam keadaan yang tidak menentu.
Ahli antropologi mengkaji agama sebagai sebuah institusi sosial yang bersifat
sejagat. Kepelbagaian agama merangkumi agama-agama primitif seperti
animisme sehinggalah agama-agama abstrak (monotheisme dan polytheisme).
Tidak kira apa bentuk agama yang dianuti manusia, elemen-elemen berikut
boleh diperhatikan pada mana-mana agama:
(a) Kudus dan duniawi
(b) Doktrin dan ritus
(c) Perantara dan pengikut
Kudus dan Duniawi
Kebanyakan agama membezakan di antara perkara-perkara yang kudus (sacred)
dan duniawi (profane). Kudus menggambarkan sesuatu yang luar biasa dan
mempunyai kuasa supernatural yang boleh menimbulkan rasa takut dan gerun.
Duniawi mewakili perkara-perkara yang biasa dan sekular. Sebagai contoh,
modul yang sedang anda pegang dan baca ini bersifat duniawi. Jika anda mahu,
anda boleh membawanya masuk ke tandas dan sekiranya anda tidak berpuas
hati dengannya, anda boleh mencampaknya dengan selamba ke dalam tong
sampah. Anda tidak boleh berbuat sedemikian dengan kitab-kitab agama seperti
al-Quran ataupun kitab Injil. Sanubari anda akan menegah anda daripada
berkelakuan tidak sopan dengan teks-teks agama kerana anda menghormati
kekudusan objek tersebut.
Pembezaan di antara yang kudus dan yang duniawi berlaku secara simbolik. Ini
adalah kerana perlakuan agama banyak bergantung kepada perlambangan atau
simbolisme untuk mewakili suatu kewujudan yang ghaib dan mistik. Terdapat
pelbagai cara untuk menunjukkan kekudusan sesuatu objek, sama ada melalui:
(a) Ruang
Ada tempat-tempat yang dikhaskan untuk tujuan keagamaan, contohnya
perkuburan.
(b) Perlakuan
Pelbagai macam perlakuan boleh melambangkan sesuatu yang kudus,
contohnya mengambil air sembahyang untuk tujuan menyucikan diri
sebelum solat.
(c) Perbezaan biologi
Masyarakat membezakan antara lelaki dan wanita kerana pusingan biologi
yang berlainan, contohnya wanita Islam yang datang bulan diharamkan
daripada bersembahyang kerana dianggap „tidak suci‰ kerana masih
dalam haid.
(d) Objek-objek suci
Pelbagai objek suci digunakan dalam upacara keagamaan, contohnya salib,
totem, patung, bulan sabit, dan sebagainya (sila lihat Rajah 4.5, 4.6, 4.7 dan
4.8). Objek suci termasuk gabungan perkataan yang diungkap dalam nada
khas mengikut tertib ritus dan keupacaraan.
(d) Golongan agamawan
Golongan ini bertindak sebagai perantara di antara dunia sekular dan
dunia kudus, contohnya imam, brahmin, paderi, pawang atau shaman.
Mereka ini akan melafazkan ayat-ayat suci (doa, jampi, mantra) dalam
upacara keagamaan.
Ritus dan Doktrin
Ajaran sesuatu agama atau doktrinnya tidak mampu berdiri sendiri tanpa
disokong oleh perbuatan atau tindakan. Kita seharusnya sedar bahawa manamana
agama terdiri daripada dua komponen yang berkait rapat iaitu doktrin dan
ritus.
Doktrin merujuk kepada ajaran, falsafah dan ideologi sesuatu agama. Apakah
sumber bagi ajaran-ajaran agama ini? Doktrin banyak bersumberkan kitab-kitab
suci seperti al-Quran, kitab Injil, kitab Taurat, Bhagavad Gita dan sebagainya.
Kitab-kitab suci ini merakam wahyu, buah fikiran serta kod etika para rasul,
nabi, santo, perawi dan sesiapa sahaja yang dipercayai mempunyai akses kepada
dunia kudus. Mereka ini menyebarkan doktrin yang menjadi asas kepada
moraliti dan etika sosial, menjelaskan asal-usul kejadian manusia, serta
menegaskan balasan yang setimpal dengan apa yang dikerjakan.
Ritus pula menggariskan tatacara bagaimana agama itu diberikan wadahnya menzahirkan ajaran agama melalui perbuatan yang simbolik. Jika doktrin
adalah sesuatu yang kita tidak nampak, tetapi ritus dapat disaksikan dengan
mata kasar. Ritus adalah religion in action.
Oleh itu, ritus sering berkisar di sekeliling simbol-simbol agama. Sebagai contoh,
rukun Islam kelima menganjurkan umat Islam untuk menunaikan haji di Mekah
sekiranya mampu. Antara ritus yang harus dilakukan ketika menunaikan haji ialah
tawaf mengelilingi Kaabah sebanyak tujuh kali. Kaabah merupakan simbol kesatuan
umat Islam seluruh dunia, manakala ritus tawaf membawa maksud simbolik. Tawaf
melambangkan kehidupan umat Islam yang seharusnya berteraskan konsep tauhid
iaitu sentiasa mengingati dan mengesakan Allah s.w.t.
Perantara dan Pengikut
Ritus dan doktrin tidak mampu bertahan tanpa kerjasama manusia. Dalam
membincangkan mana-mana organisasi agama, adalah jelas bahawa sudah tentu
adanya hirarki sosial yang menentukan kedudukan masing-masing. Manusia ini
macam-macam: ada yang cenderung memimpin, ada yang lebih rela mengikut.
Di sini, kita dapat lihat bahawa struktur sosial agama secara lumrahnya terdiri
daripada perantara dan pengikut.
Perantara merupakan golongan agamawan yang menduduki hirarki yang tinggi
dan istimewa dalam upacara keagamaan. Mereka ini merupakan pakar ritus (ritual
specialist) yang sentiasa dirujuk oleh para pengikut kerana mereka dianggap
mempunyai ilmu agama dan seterusnya layak mengetuai upacara keagamaan.
Mereka ini dihormati kerana mereka memainkan peranan penting sebagai
penterjemah dan penghurai ajaran suci. Mereka ini juga kadangkala merombak dan
mengubahsuai doktrin asal dan seterusnya mengasaskan mazhab agama yang baru
seperti yang berlaku semasa Reformasi di Eropah. Ketokohan agama kadangkala
mendukung mereka menjadi pemimpin berkarisma dan tidak mustahil bagi
seseorang perantara dinobatkan menjadi wali, santo atau keramat oleh pengikutpengikutnya,
seperti yang berlaku kepada Mother Teresa (sila lihat Rajah 4.11).
dalam bentuk yang telah ditentukan. Ritus merupakan ekspresi luaran yang
Pengikut pula merupakan orang kebanyakan yang menurut ajaran atau doktrin
yang dibawa oleh seseorang perantara. Walaupun perantara dilihat sebagai
ÂakalÊ yang banyak menghasilkan ajaran dan doktrin, pengikut juga memainkan
peranan penting sebagai ÂbadanÊ yang menggerakkan dan melestarikan sesuatu
agama. Hubungan di antara perantara dan pengikut sebenarnya merupakan
hubungan timbal balik. Perantara mampu menuturkan visi dan ideal tentang
kebenaran dengan sungguh meyakinkan; pengikut pula memang mendahagakan
bimbingan dan panduan daripada seorang perantara kerana mereka tidak
mampu memikirkan halatuju kehidupan dengan sendiri.
Kerana terdapatnya ramai manusia yang mendakwa diri mereka sebagai perantara, maka
timbullah pelbagai jenis kelompok dan pecahan dalam agama. Misalnya, Reformasi di Eropah berpunca daripada Martin Luther (sila lihat Rajah 4.12) yang tidak bersetuju dengan amalan indulgence yang diamalkan oleh gereja Roman Katolik. Beliau dan pengikutnya berpecah daripada gereja Roman Katolik dan seterusnya menubuhkan
gereja Protestan. Tindakan beliau sekaligus memecahkan pengikut-pengikut Kristian kepada dua mazhab yang besar.
Perkara ini juga berlaku dalam dunia Islam di mana terdapat dua mazhab besar
yang tidak sependapat iaitu Sunni dan Shiah. Masalah berlaku apabila pengikutpengikut
yang keterlaluan dan fanatik tidak mampu lagi dikawal oleh perantara.
FUNGSI AGAMA
Setakat ini, perbincangan kita telah banyak berkisar tentang struktur agama.
Seterusnya, kita akan menghuraikan pula fungsi-fungsi agama kepada individu
dan masyarakat. Antara fungsi-fungsi agama termasuklah:
(a) Mengeratkan kesepaduan sosial dalam masyarakat
(b) Menjadi alat kawalan sosial
(c) Menjadi alat untuk pendidikan
(d) Menjadi sumber kosmologi sesuatu masyarakat
(e) Menghuraikan ketidakpastian
Kesepaduan Sosial
Emile Durkheim berpendapat bahawa agama memenuhi kehendak sosial lebih
daripada kehendak psikologi. Menurut beliau, masyarakat adalah perkara yang
menjadi sasaran sebenar yang dipuja dalam agama. Melalui agama, manusia
mendapat tempat dalam masyarakat. Ini kerana agama membangkitkan
semangat komuniti dalam dirinya sebagai ummah kepada satu kumpulan sosial
yang mempunyai kepentingan bersama. Dalam ertikata lain, agama berperanan
mengeratkan kesepaduan sosial (social solidarity) di antara ahli-ahli masyarakat.
Durkheim berpandangan bahawa penyertaan dalam ritus membangkitkan
kesepaduan sosial, sekaligus melestarikan sesuatu masyarakat. Ritus
mencerminkan struktur sosial, kerana melalui ritus, hubungan dan peranan
sosial setiap orang dalam masyarakat dapat dilihat dengan jelas. Ritus
membayangkan hirarki dan susun lapis kuasa dalam sesuatu masyarakat.
Sebagai contoh, cuba anda perhatikan kedudukan saf dalam sembahyang atau
solat berjemaah (sila lihat Rajah 4.13). Imam mengepalai sembahyang sementara
makmum lelaki yang dewasa mengikut pergerakannya di belakang. Saf untuk
kanak-kanak lelaki berada di belakang saf orang lelaki dewasa, sementara saf
untuk orang perempuan terletak di belakang sekali. Aturan saf untuk sembahyang
jemaah banyak memberitahu kita tentang struktur sosial masyarakat Islam,
terutama tentang adab pergaulan antara jantina yang berbeza.
Ini selalunya berakhir dengan pertumpahan darah yang sia-sia, kononnya atas
nama Tuhan dan agama.
Kawalan Sosial
Di samping menggariskan struktur sosial dalam sesuatu masyarakat, agama juga
memainkan peranan sebagai alat kawalan sosial. Agama sering menekankan
peraturan moral (moral order) yang mengawal tingkah laku manusia. Peraturan
moral ini berasaskan pertentangan di antara unsur-unsur baik dan jahat. Dalam
Islam, terdapat konsep amar makruf nahi mungkar iaitu menyeru ke arah
kebaikan dan menegah kemungkaran. Tiada agama di dunia ini yang
menganjurkan kejahatan dan melarang kita berbuat baik. Ini adalah bertujuan
untuk memastikan masyarakat sentiasa berada dalam keadaan harmoni dan
mengelakkan kacau-bilau daripada berleluasa. Sesiapa yang melakukan
kebaikan akan mendapat ganjaran atau pahala manakala kejahatan akan
dihukum tuhan dan dibalas dengan dosa.
Sebagai contoh, agama Islam menegah kelakuan mencuri kerana ini mencabuli harta
persendirian seseorang individu. Kes kecurian ditangani di negara-negara Islam
menurut hukum hudud dengan hukuman potong tangan. Walaupun perkara ini
bulat-bulat disangkal oleh masyarakat dunia, statistik menunjukkan bahawa negara
yang mengamalkan hukum hudud mempunyai kadar jenayah yang lebih rendah
berbanding dengan negara yang tidak mengamalkannya. Ini kerana hukum hudud
bukanlah bertujuan menyakiti penjenayah semata-mata, tetapi matlamatnya adalah
untuk mengingatkan masyarakat bahawa kejahatan akan dibalas dengan kejahatan.
Hukum hudud dilakukan secara terbuka di khalayak umum supaya orang ramai
mengambil iktibar dan tidak terjebak ke dalam kemungkaran. Dengan ini, agama
berjaya menjadi alat untuk kawalan sosial.
Pendidikan
Agama juga memainkan peranan sebagai alat untuk pendidikan. Anda masih
ingat konsep pembudayaan (enculturation) daripada Topik 1? Dalam konteks
ini, agama menyediakan individu untuk melalui perubahan-perubahan dalam kehidupannya melalui ritus peralihan (rites of passage). Konsep ini
dipopularkan oleh Arnold van Gennep (sila lihat Rajah 4.14) dan merujuk
kepada ritus yang melibatkan perubahan status, misalnya kelahiran,
perkahwinan, dan kematian. Ritus peralihan dilakukan untuk memberikan
pengiktirafan kepada tahap peralihan dalam hidup manusia. Pada masa yang
sama, ritus ini turut menurunkan ilmu yang diperlukan untuk memastikan
kelangsungan sesuatu kumpulan.
Kosmologi
Selain menyediakan model sosial untuk tujuan pendidikan, kawalan sosial dan
menyepadukan masyarakat, agama juga mengambil pandangan yang lebih luas
dengan menyediakan model semesta yang menjelaskan kejadian manusia dan
alam. Model semesta ini dipanggil kosmologi. Setiap budaya mempunyai
kosmologinya yang tersendiri. Kosmologi menjelaskan siapakah penghuni alam
ini dan menghuraikan bagaimana alam ini dicipta dan diatur.
Sebagai contoh, mari kita kaji kosmologi menurut perspektif Islam. Menurut Islam, alam ini dicipta oleh Allah s.w.t (sila lihat Rajah 4.15). Alam ini terdiri daripada alam nyata dan juga alam ghaib yang meliputi syurga dan neraka. Manusia dicipta
oleh Allah s.w.t untuk mengenali Penciptanya dan alam ini dijadikan medan ujian untuk menentukan siapakah antara hamba-hambanya yang benar-benar menyembahnya. Selain manusia, Allah s.w.t juga mencipta makhluk-makhluk lain seperti jin,
syaitan dan malaikat. Masing-masing memainkan peranannya menurut peraturan alam yang sudah ditetapkan oleh Allah s.w.t.
Menghuraikan Ketidakpastian
Alam ini penuh dengan perkara-perkara yang tidak pasti dan di luar kawalan
kita. Keadaan yang tak diduga menimbulkan masalah pemikiran dan
mengganggu ketenteraman jiwa kita. Malapetaka dan kemalangan sering
menghantui hari-hari kita, walau bagaimana maju sekalipun manusia itu.
Malinowski sendiri mengakui bahawa semua masyarakat menghadapi risiko dan
keadaan tidak pasti walaupun mereka mempunyai teknologi dan peralatan.
Agama menyediakan jawapan kepada permasalahan kehidupan kita melalui
ajaran-ajarannya yang terkandung dalam kitab-kitab suci. Sebijak mana manusia
itu sekalipun, dia tidak boleh mengharungi kehidupan yang penuh
ketidakpastian ini tanpa bimbingan agama. Manusia merancang, tetapi tuhan
yang menentukan.
MAGIS DAN AJARAN SESAT (CULT)
Setakat ini, kita telah membincangkan tentang agama melalui perspektif
mainstream yang mengetengahkan agama-agama dunia seperti Islam dan
Kristian. Walaupun majoriti penduduk dunia menganuti agama mainstream,
tetapi ada juga segelintir yang berpegang kepada agama-agama alternatif seperti
magis dan ajaran sesat.
Magis
Magis boleh didefinisikan sebagai usaha yang dilakukan bagi menggunakan
kuasa supernatural atau semangat untuk mencapai sesuatu matlamat melalui
perlakuan yang telah ditetapkan. Menurut Malinowski, magis membantu dalam
keadaan di mana teknologi tidak mencukupi untuk menghasilkan sesuatu
maksud. Magis memerlukan campurtangan Âbantuan luarÊ untuk mencapai
hasrat yang diminta. Ini akan mengurangkan rasa gelisah dan rasa tidak yakin
sewaktu melakukan sesuatu tindakan.
Magis bukanlah amalan dalam masyarakat primitif sahaja. Magis juga menjadi
amalan dalam masyarakat moden dalam bentuk good luck charms, bawang
putih, nombor 13 dan sebagainya.
Magis diamalkan oleh perantara magis yang dilatih khas sama ada dengan
menuntut ilmu magis atau melalui keturunan, misalnya bomoh, pawang, dukun,
shaman atau medium. Kadangkala, mereka ini mendapat mandat untuk
mengamalkan magis melalui mimpi. Terdapat pelbagai jenis magis seperti:
(a) Magis pelindung
Juga dikenali sebagai protective magic. Bertujuan untuk mendapat
perlindungan daripada bahaya dan malapetaka, biasanya dalam bentuk
tangkal, azimat dan pendinding.
(b) Magis pemusnah
Juga dikenali sebagai magis hitam (black magic). Bertujuan menyakiti
sasaran atau memintanya ditimpa bencana, misalnya santau dan voodoo
(sila lihat Rajah 4.16). Selalunya memerlukan bahan-bahan seperti rambut,
jarum, patung, darah atau kotoran manusia.
(c) Magis penawar
Juga dikenali sebagai magis murni (white magic). Bertujuan merawat
penyakit atau mengubati pesakit yang Âdibuat orang.Ê
Ajaran Sesat (Cult)
Ajaran sesat merujuk kepada mana-mana kumpulan agama yang tidak diiktiraf
oleh masyarakat. Ini kerana kumpulan-kumpulan ini dianggap membawa ajaran
yang telah terpesong daripada akidah arus perdana atau mainstream. Biasanya
kumpulan-kumpulan ini akan mempermudahkan atau menolak terus amalanamalan
agama arus perdana. Misalnya, ada ajaran sesat yang menyatakan
bahawa kita tidak perlu sembahyang lima waktu, cukuplah sekadar berpegang
kepada kepercayaan bahawa Allah s.w.t itu tuhan yang satu. Ada juga yang ratarata
menolak hadis sebagai sumber pengetahuan Islam yang sah. Pada masa
yang sama, kumpulan-kumpulan ini juga akan menggalakkan perlakuan yang
terkeluar dari garisan umum agama arus perdana, misalnya berzikir dan
berwirid dalam gelap, bercampur gaul lelaki dan perempuan yang akhirnya
membawa kepada hubungan seks bebas.
Kumpulan ajaran sesat biasanya diketuai oleh seorang perantara yang karismatik
dan dianggap pesuruh tuhan di muka bumi. Ahli antroplogi menamakan ajaran
ini sebagai satu bentuk cult. Di Malaysia kebelakangan ini, Ayah Pin telah muncul
sebagai salah seorang ketua ajaran sesat yang mahsyur dengan ajaran Kerajaan
Langitnya (sila lihat Rajah 4.17). Menurut ajaran tersebut, Ayah Pin merupakan
kelahiran semula Nabi Muhammad, Nabi Isa, Buddha, dan Dewa Siva, dan satu
hari nanti akan kembali sebagai Imam Mahdi. Simbol Kerajaan Langit yang paling
menonjol ialah teko gergasi yang melambangkan air suci yang mencurah-curah
dari langit. Adakah anda sanggup minum teh dengan Ayah Pin?
Topik 3 Sistem Pengeluaran
PEMBAHAGIAN TUGAS DALAM MASYARAKAT
Anda sudah membawa bahan mentah pulang ke rumah. Bahan tersebut
diperolehi sama ada dengan menggunakan senjata primitif atau senjata moden.
Siapa pula yang akan memproses bahan tersebut menjadi sajian untuk keluarga
anda? Dalam mana-mana masyarakat, sama ada primitif atau moden, anda akan
dapati adanya pembahagian tugas (division of labour). Setiap masyarakat perlu
menentukan siapa yang bertanggungjawab melakukan tugas apa. Terdapat
beberapa tahap pembahagian tugas:
(a) Pengkhususan jantina
(b) Pengkhususan umur
(c) Pengkhususan peranan
Pengkhususan Jantina
Dalam antropologi, terdapat perbezaan yang nyata di antara tugas-tugas yang
dilakukan oleh lelaki dan wanita. Lazimnya, lelaki membuat kerja-kerja di luar
rumah manakala wanita membuat kerja-kerja di dalam rumah (sila lihat Jadual
3.1). Walaubagaimanapun, ini cuma satu kenyataan yang umum (generalisation).
Ada saja pengecualian yang boleh difikirkan untuk menolak konsep
pengkhususan jantina: ada lelaki yang suka menjadi suri rumah (househusband
seperti dalam Rajah 3.4) dan ada juga wanita yang berjaya membina kerjaya
(career woman seperti dalam Rajah 3.5) dalam bidang yang dimonopoli oleh
kaum lelaki. Tetapi tidak dapat dinafikan bahawa jika dilihat secara keseluruhan,
pengkhususan jantina seperti dalam Jadual 3.1 dapat diperhatikan dalam
kebanyakan masyarakat di seluruh dunia.
Terdapat tiga teori yang cuba menjelaskan mengapa adanya pengkhususan
jantina dalam pembahagian tugas:
(a) Lelaki mempunyai tubuh badan dan kekuatan fizikal yang membolehkan
mereka melakukan kerja-kerja berat seperti memburu, berperang, dan
menebas menebang untuk bercucuk tanam.
(b) Wanita melakukan kerja-kerja di dalam rumah kerana ia selari dengan
tugas penjagaan kanak-kanak. Tugas-tugas lelaki agak berat dan berbahaya
dan jika dilakukan oleh wanita, ia boleh membahayakan kanak-kanak di
bawah jagaannya.
(c) Dari segi reproduksi, lelaki boleh dikorbankan berbanding dengan wanita.
Wanita tidak boleh diletakkan dalam bahaya kerana jika mereka pupus,
siapakah yang akan melahirkan anak? Jika ada lelaki yang terkorban ketika
memburu atau berperang, ini tidak akan menjejaskan fungsi reproduksi
selagi mana wanita mempunyai akses kepada lelaki. Jadi jika anda seorang
lelaki, pastikan anda tidak terkorban kerana wanita anda mungkin akan
menjadi milik orang lain!
Pengkhususan Umur
Pembahagian tugas juga dikhususkan mengikut kategori umur. Kanak-kanak
biasanya dikecualikan daripada tugas-tugas orang dewasa kerana mereka
kurang kekuatan fizikal dan ilmu pengetahuan. Sebaliknya, kanak-kanak akan
dihantar ke sekolah untuk menimba ilmu sehinggalah ke menara gading.
Dengan berbekalkan ijazah dan ilmu pengetahuan, ibu bapa akan berasa senang
melihat anak-anak mereka mendapat peluang untuk melanjutkan pelajaran
kerana ijazah menjanjikan pekerjaan yang baik. Kerana ini, kanak-kanak tidak
diharap bekerja dan membantu ibu bapa; sebaliknya, mereka diingatkan supaya
belajar rajin-rajin demi masa depan yang gemilang.
Tetapi bukan semua kanak-kanak yang dilayan sebegini. Di negara-negara yang
membangun, berlakunya penindasan terhadap golongan pekerja kanak-kanak.
Situasi ini dipanggil sweatshop (sila lihat Rajah 3.6) iaitu suasana pekerjaan yang
boleh dianggap sukar dan berbahaya di mana pekerja-pekerjanya dipergunakan
dan tidak mempunyai peluang untuk memperbaiki keadaan mereka. Ini
biasanya melibatkan bahan-bahan berbahaya, suhu-suhu melampau, dan
majikan yang mendera. Kanak-kanak di negara-negara seperti Bangladesh dan
Nepal dipaksa bekerja berjam-jam dan dibayar gaji yang amat sedikit, sekaligus
melanggar undang-undang pekerjaan berkenaan gaji minima (minimum wage)
dan kerja lebih masa (overtime).Manusia tidak mungkin sentiasa muda. Satu hari nanti, semua orang akan
mengalami umur tua. Kerana orang tua sudah tidak sekuat dulu, mereka tidak
digalakkan melakukan tugas-tugas berat yang lebih sesuai dilakukan oleh orang
muda. Misalnya, dalam masyarakat primitif, mereka tidak lagi memburu tetapi
mereka menyumbang dengan membuat senjata dan peralatan. Lazimnya,
mereka juga memainkan peranan keagamaan dan menjadi perunding dan
sejarawan masyarakat berdasarkan pengalaman dan kebijaksanaan mereka.
Walaubagaimanapun, warga tua di Barat seringkali hilang kedudukan dan status
selepas mereka bersara
Pengkhususan Peranan
Apabila sistem pengeluaran masyarakat semakin berkembang, lebih ramai orang
dibebaskan daripada tugas mencari dan memproses makanan. Kemajuan
teknologi membolehkan ramai orang memainkan peranan yang lebih khusus
dalam masyarakat. Tidak seperti orang primitif, kita mempunyai jawatan
tertentu yang harus dipikul dan tiada masa untuk memburu makanan. Sampaisampai
saja ke rumah, kita tahu makanan sudah terhidang di atas meja.
Suatu masa dahulu, situasi tidak seperti yang dialami sekarang. Adakah anda
masih ingat nama Emile Durkheim? Beliau membuat kajian berkenaan asas
kesepaduan sosial dalam masyarakat primitif dan masyarakat moden.
Menurutnya, masyarakat primitif mengamalkan kesepaduan mekanikal di mana
ahli-ahli masyarakat memainkan peranan yang sama, merasakan diri mereka
setara dari segi sosial, dan mengamalkan nilai-nilai tradisi dan kekeluargaan.
Kesepaduan lahir daripada perasaan bahawa ahli-ahli masyarakat melalui
kehidupan dan pengalaman yang serupa.
Kemunculan masyarakat moden menyaksikan perubahan daripada kesepaduan
mekanikal kepada kesepaduan organik yang lebih berasaskan pengkhususan
peranan dan saling kebergantungan. Ini kerana apabila masyarakat menjadi
semakin kompleks, tidak mungkin mana-mana satu ahli masyarakat mempunyai
segala kemahiran yang diperlukan untuk menguruskan kehidupannya dengan lancar. Misalnya, anda seorang guru di sekolah (sila lihat Rajah 3.8). Anda
mempunyai kepakaran mengajar dan mendidik tetapi mungkin anda tidak
begitu mahir membaiki kereta. Anda mesti menghantar kereta ke bengkel untuk
dibela oleh mekanik (sila lihat Rajah 3.9). Mekanik itu sudah tentu lebih arif
daripada anda tentang kereta, tetapi mungkin dia mempunyai anak-anak kecil
yang perlu belajar membaca, menulis dan mengira. Mekanik itu akan
menghantar anak-anaknya ke sekolah untuk diajar oleh guru-guru seperti anda.
Kesepaduan organik memastikan bahawa ahli-ahli masyarakat memenuhi
keperluan antara satu sama lain mengikut kemahiran masing-masing. Kita saling
bergantungan sesama sendiri.
SISTEM-SISTEM PENGELUARAN
Kita sudah maklum bahawa terdapatnya pembahagian tugas dalam masyarakat.
Sekarang tiba masanya untuk mengkaji sistem-sistem pengeluaran yang berbeza
berdasarkan kaedah mendapat dan memproses makanan. Kita boleh
mengkategorikan sistem-sistem pengeluaran kepada lima jenis:
(a) Memburu dan meramu (hunting and gathering)
(b) Hortikultur
(c) Pastoralisme
(d) Agrikultur
(e) Industrialisasi
Memburu dan Meramu
Memburu dan meramu melibatkan aktiviti-aktiviti seperti memburu binatang,
mengumpul hasil tumbuhan dan menangkap ikan. Manusia yang terawal dalam
sejarah mengumpul makanan dan sehingga hari ini masih terdapat beberapa
masyarakat seperti Ju/Êhoansi dan Inuit (sila lihat Rajah 3.10) yang masih
mengumpul makanan. Secara kasarnya, masyarakat pengumpul makanan sering
digambarkan sebagai masyarakat yang kurang canggih dan kompleks
berbanding dengan masyarakat moden. Berikut dijelaskan ciri-ciri masyarakat
pengumpul makanan:
(a) Populasi yang kecil
Ini disebabkan mengumpul makanan tidak mungkin membawa hasil yang
banyak. Pengumpul makanan biasanya tidak menyimpan makanan mereka
untuk jangka masa yang panjang. Jikapun mampu untuk mengumpul
makanan dengan banyak, lambat-laun ini akan memusnahkan sumber
makanan mereka. Kesimpulannya, tanpa simpanan makanan yang banyak,
populasi kurang berkembang.
(b) Berpindah-randah (nomadic)
Pengumpul makanan haruslah berpindah-randah untuk mengikuti buruan
mereka. Kehidupan mereka berkisar kepada pola penghijrahan buruan,
sebab itulah mereka tidak menetap di mana-mana tempat untuk jangka
masa yang lama.
(c) Keluarga merupakan unit sosial yang asas
Masyarakat pengumpul makanan terdiri daripada pakatan antara
keluarga-keluarga yang bekerjasama untuk memburu binatang dan
meramu. Keluarga bersifat egalitarian dan tidak mementingkan pembezaan
sosial yang ketara seperti masyarakat moden.
(d) Dijumpai di kawasan-kawasan terpencil
Pengumpul makanan sudah biasa berburu dan meramu di kawasankawasan
terpencil seperti gurun dan tundra. Dengan peralatan dan senjata
yang mudah, mereka mampu mendapat makanan yang cukup walaupun
berada di persekitaran yang sukar dan mencabar.
Hortikultur
Revolusi neolitik menandakan perubahan daripada masyarakat yang
mengumpul makanan kepada masyarakat yang mengeluarkan makanan.
Revolusi neolitik mempunyai impak budaya yang agak besar kepada
perkembangan tamadun manusia:
(a) Ledakan populasi
Apabila masyarakat berjaya mengeluarkan makanan sendiri dengan
banyak, maka lebih ramai manusia dapat ditampung pada suatu masa.
(b) Tempat tinggal yang tetap
Masyarakat pengeluar makanan lebih terikat kepada tanah mereka
berbanding dengan masyarakat pengumpul makanan. Mereka harus
menetap di sesuatu tempat untuk jangka masa yang lama untuk
mengusahakan tanah sehingga hasilnya berbuah.
(d) Pengkhususan peranan
Apabila sistem pengeluaran makanan semakin maju, hanya segelintir ahli
masyarakat sahaja yang diperlukan untuk menyediakan makanan untuk
keseluruhan masyarakat. Mereka yang lain bebas untuk memainkan
peranan-peranan lain dalam masyarakat dan ini membawa kepada
kesepaduan organik menurut Durkheim.
Hortikultur merupakan antara sistem pengeluaran makanan yang terawal di
dunia. Hortikultur merupakan kegiatan menanam tumbuhan menggunakan
peralatan mudah (seperti cangkul) dan kawasan tanah yang kecil. Hanya tenaga
manusia digunakan dalam hortikultur; binatang, jentera, dan sistem pengairan
tidak diperlukan.
Teknik yang selalu digunakan dalam hortikultur ialah pertanian pindah randah
(shifting cultivation) di mana hutan dibersihkan dan dibakar (sila lihat Rajah
3.11). Abu menjadi baja dan tumbuh-tumbuhan ditanam. Teknik ini
mengakibatkan tanah hilang kesuburan selepas setahun dua, dan jika ini
berlaku, petani akan berpindah ke tapak yang lain. Tanah yang ditinggalkan
akan ditumbuhi belukar. Pertanian pindah randah diamalkan di negara-negara
seperti Indonesia, Thailand, Filipina, Zambia dan lain-lain.
Pastoralisme
Pastoralisme merujuk kepada penternakan haiwan (lembu, kambing, biri-biri)
sebagai sumber makanan (susu, daging). Penternak haiwan harus memastikan
haiwan ternakan mereka dapat merumput dengan secukupnya. Oleh itu, pola
kehidupan mereka masih berpindah-randah kerana mereka harus mencari
kawasan ragut (pasture) yang baru untuk haiwan ternakan mereka mengikut
musim. Masyarakat pastoral tidak semestinya bergantung sepenuhnya kepada
haiwan ternakan; mereka juga mendapat makanan melalui tanam-tanaman dan
berdagang dengan kumpulan-kumpulan lain. Tetapi pada asasnya, sumber
utama makanan untuk masyarakat pastoral ialah daripada haiwan ternakan.
Oleh sebab itu, haiwan-haiwan seperti lembu mempunyai kepentingan dan
makna sosial yang tersendiri dalam masyarakat pastoral. Lembu bukan sahaja
dianggap sumber makanan, malahan ia turut boleh dijadikan mas kahwin, dan
haiwan tebusan atau korban untuk upacara keagamaan. Dalam erti kata lain,
fungsi sosial haiwan ternakan banyak bersilang dengan institusi-institusi sosial
lain seperti perkahwinan, agama dan sistem status. Lembu adalah juga simbol
status dalam sesetengah masyarakat tradisional, samalah seperti mempunyai
kereta Lamborghini atau Porsche dalam masyarakat moden dan industri.
Agrikultur
Agrikultur berbeza dengan hortikultur kerana ia amat bergantung kepada tenaga
haiwan dan teknologi (sila lihat Rajah 3.13). Tidak seperti hortikultur, agrikultur
banyak menggunakan teknologi seperti bajak yang ditarik oleh haiwan, baja,
sistem pengairan dan jentera moden. Teknologi canggih di sini memastikan
bahawa pengusaha agrikultur mendapat hasil yang berlipat kali ganda
berbanding dengan petani yang terlibat dengan hortikultur.
Walaubagaimanapun, produktiviti yang tinggi ini memerlukan pelaburan yang
besar dari segi tenaga kerja dan modal. Agrikultur merupakan antara faktor
yang membolehkan tamadun berkembang, kerana ia membawa kepada
perubahan-perubahan berikut:
(a) Penubuhan bandar
Agrikultur memerlukan masyarakat menetap di suatu kawasan untuk
jangka masa yang panjang. Ini seterusnya membawa kepada penubuhan
bandar yang menjadi pusat tamadun.
(b) Sistem pengeluaran makanan yang efisien
Dengan berkembangnya teknologi, lebih banyak makanan boleh dihasilkan
untuk menampung populasi yang kian bertambah. Jumlah penduduk yang
ramai menjadi asas kepada perkembangan tamadun yang kuat.
(d) Pengkhususan peranan
Seperti yang telah dibincangkan sebelum ini, apabila wujudnya kelas sosial
yang bertugas mengeluarkan makanan secara khusus, ini membolehkan
orang lain memikul peranan yang berbeza-beza. Stratifikasi sosial yang
berlaku ini juga merupakan antara ciri-ciri tamadun yang berkembang pesat.
Kelas sosial yang bertanggungjawab menghasilkan makanan untuk masyarakat
dipanggil kaum tani (peasantry). Mereka ini merupakan majoriti dalam sesuatu
masyarakat dan terikat kepada negara melalui institusi-institusi politik, agama
dan ekonomi. Mereka menawarkan lebihan hasil agrikultur kepada negara,
manakala negara membekalkan mereka dengan barangan yang mereka
perlukan. Di sini, kita diingatkan bahawa walaupun mereka membekalkan
makanan kepada masyarakat, tetapi status sosial mereka amat rendah, mereka
tiada kuasa politik, dan pemilikan harta di kalangan mereka amat sedikit
berbanding dengan golongan atasan. Adakah situasi sosial ini adil? Anda
fikirkan sendiri.
Industrialisasi
Seperti yang telah dibincangkan sebelum ini, revolusi neolitik telah mengubah cara
hidup masyarakat manusia secara mendalam. Revolusi industri membawa satu era
baru dalam sejarah pengeluaran makanan. Industrialisasi banyak bergantung
kepada teknologi moden (seperti kincir angin, kincir air, traktor, baja kimia)
berbanding tenaga manusia atau haiwan. Penggunaan teknologi moden secara
meluas ini telah melipatgandakan hasil pengeluaran petani. Daripada bertani untuk
tujuan sara diri, petani moden boleh menjual lebihan hasil agrikultur mereka untuk
tujuan komersial. Tetapi pada masa yang sama, teknologi moden melibatkan kos
yang amat tinggi.
Contoh yang terbaik untuk menggambarkan penglibatan teknologi moden dalam
pertanian ialah penggunaan sistem penentu kedudukan global atau lebih dikenali
umum sebagai GPS (global positioning system). Teknologi ini membolehkan
penentuan kedudukan, masa, dan arah dengan tepat dalam masa nyata (real time).
Ini bermakna petani boleh mengawasi ukuran berkenaan air, tanah dan hasil
ISU-ISU ALAM SEKITAR
Sistem-sistem pengeluaran makanan yang dijelaskan setakat ini banyak
menyumbang kepada kelangsungan masyarakat. Tetapi perlu diingat bahawa
kadangkala sistem-sistem ini mempunyai kesan negatif kepada alam sekitar.
Dalam mencari rezeki di atas muka bumi ini, adakah manusia bertanggungjawab
terhadap ekologi ataupun menyumbang kepada kerosakan alam?
Perladangan secara komersial memerlukan pembersihan kawasan hutan yang luas
yang akan merosakkan ekologi tempatan. Penternakan haiwan secara intensif
seperti ladang ayam dan babi boleh menghasilkan pencemaran dari segi sisa
buangan najis haiwan berkenaan. Penggunaan racun rumpai yang tidak terkawal
telah banyak menjejaskan sumber air yang bersih untuk kegunaan manusia.
Pertanian pindah randah dikritik kerana ia mengancam biodiversiti (kekayaan
spesies hidupan) dalam hutan. Dalam keadaan yang normal, teknik ini
memusnahkan kawasan hutan dan padang rumput yang luas. Tetapi
semenjak fenomena El Nino melanda dunia, api yang dimulakan untuk tujuan
pertanian pindah randah telah mula merebak di luar kawalan. Bandar-bandar
utama di Asia Tenggara telah mengalami jerebu yang teruk kerana kebakaran
yang tidak terkawal di Sarawak dan Kalimantan (sila lihat Rajah 3.15). Dalam
keadaan kemarau berpanjangan yangdisebabkan oleh El Nino, banyak perkara
negatif berlaku kepada ekologi: spesiesspesies pokok langsung pupus, binatang
liar tersesar daripada habitatnya, dan kadar hakisan tanah meningkat.
Sebenarnya, banyak lagi isu-isu alam sekitar yang boleh diperhatikan akibat
daripada sikap manusia yang tidak bertanggungjawab:
(a) Pencemaran air akibat racun serangga perosak
(b) Ikan di laut semakin berkurangan kerana perikanan komersial berskala besar
(c) Hasil tanaman yang diubahsuai secara genetik boleh menggugat kesihatan
manusia
Anda sudah membawa bahan mentah pulang ke rumah. Bahan tersebut
diperolehi sama ada dengan menggunakan senjata primitif atau senjata moden.
Siapa pula yang akan memproses bahan tersebut menjadi sajian untuk keluarga
anda? Dalam mana-mana masyarakat, sama ada primitif atau moden, anda akan
dapati adanya pembahagian tugas (division of labour). Setiap masyarakat perlu
menentukan siapa yang bertanggungjawab melakukan tugas apa. Terdapat
beberapa tahap pembahagian tugas:
(a) Pengkhususan jantina
(b) Pengkhususan umur
(c) Pengkhususan peranan
Pengkhususan Jantina
Dalam antropologi, terdapat perbezaan yang nyata di antara tugas-tugas yang
dilakukan oleh lelaki dan wanita. Lazimnya, lelaki membuat kerja-kerja di luar
rumah manakala wanita membuat kerja-kerja di dalam rumah (sila lihat Jadual
3.1). Walaubagaimanapun, ini cuma satu kenyataan yang umum (generalisation).
Ada saja pengecualian yang boleh difikirkan untuk menolak konsep
pengkhususan jantina: ada lelaki yang suka menjadi suri rumah (househusband
seperti dalam Rajah 3.4) dan ada juga wanita yang berjaya membina kerjaya
(career woman seperti dalam Rajah 3.5) dalam bidang yang dimonopoli oleh
kaum lelaki. Tetapi tidak dapat dinafikan bahawa jika dilihat secara keseluruhan,
pengkhususan jantina seperti dalam Jadual 3.1 dapat diperhatikan dalam
kebanyakan masyarakat di seluruh dunia.
Terdapat tiga teori yang cuba menjelaskan mengapa adanya pengkhususan
jantina dalam pembahagian tugas:
(a) Lelaki mempunyai tubuh badan dan kekuatan fizikal yang membolehkan
mereka melakukan kerja-kerja berat seperti memburu, berperang, dan
menebas menebang untuk bercucuk tanam.
(b) Wanita melakukan kerja-kerja di dalam rumah kerana ia selari dengan
tugas penjagaan kanak-kanak. Tugas-tugas lelaki agak berat dan berbahaya
dan jika dilakukan oleh wanita, ia boleh membahayakan kanak-kanak di
bawah jagaannya.
(c) Dari segi reproduksi, lelaki boleh dikorbankan berbanding dengan wanita.
Wanita tidak boleh diletakkan dalam bahaya kerana jika mereka pupus,
siapakah yang akan melahirkan anak? Jika ada lelaki yang terkorban ketika
memburu atau berperang, ini tidak akan menjejaskan fungsi reproduksi
selagi mana wanita mempunyai akses kepada lelaki. Jadi jika anda seorang
lelaki, pastikan anda tidak terkorban kerana wanita anda mungkin akan
menjadi milik orang lain!
Pengkhususan Umur
Pembahagian tugas juga dikhususkan mengikut kategori umur. Kanak-kanak
biasanya dikecualikan daripada tugas-tugas orang dewasa kerana mereka
kurang kekuatan fizikal dan ilmu pengetahuan. Sebaliknya, kanak-kanak akan
dihantar ke sekolah untuk menimba ilmu sehinggalah ke menara gading.
Dengan berbekalkan ijazah dan ilmu pengetahuan, ibu bapa akan berasa senang
melihat anak-anak mereka mendapat peluang untuk melanjutkan pelajaran
kerana ijazah menjanjikan pekerjaan yang baik. Kerana ini, kanak-kanak tidak
diharap bekerja dan membantu ibu bapa; sebaliknya, mereka diingatkan supaya
belajar rajin-rajin demi masa depan yang gemilang.
Tetapi bukan semua kanak-kanak yang dilayan sebegini. Di negara-negara yang
membangun, berlakunya penindasan terhadap golongan pekerja kanak-kanak.
Situasi ini dipanggil sweatshop (sila lihat Rajah 3.6) iaitu suasana pekerjaan yang
boleh dianggap sukar dan berbahaya di mana pekerja-pekerjanya dipergunakan
dan tidak mempunyai peluang untuk memperbaiki keadaan mereka. Ini
biasanya melibatkan bahan-bahan berbahaya, suhu-suhu melampau, dan
majikan yang mendera. Kanak-kanak di negara-negara seperti Bangladesh dan
Nepal dipaksa bekerja berjam-jam dan dibayar gaji yang amat sedikit, sekaligus
melanggar undang-undang pekerjaan berkenaan gaji minima (minimum wage)
dan kerja lebih masa (overtime).Manusia tidak mungkin sentiasa muda. Satu hari nanti, semua orang akan
mengalami umur tua. Kerana orang tua sudah tidak sekuat dulu, mereka tidak
digalakkan melakukan tugas-tugas berat yang lebih sesuai dilakukan oleh orang
muda. Misalnya, dalam masyarakat primitif, mereka tidak lagi memburu tetapi
mereka menyumbang dengan membuat senjata dan peralatan. Lazimnya,
mereka juga memainkan peranan keagamaan dan menjadi perunding dan
sejarawan masyarakat berdasarkan pengalaman dan kebijaksanaan mereka.
Walaubagaimanapun, warga tua di Barat seringkali hilang kedudukan dan status
selepas mereka bersara
Pengkhususan Peranan
Apabila sistem pengeluaran masyarakat semakin berkembang, lebih ramai orang
dibebaskan daripada tugas mencari dan memproses makanan. Kemajuan
teknologi membolehkan ramai orang memainkan peranan yang lebih khusus
dalam masyarakat. Tidak seperti orang primitif, kita mempunyai jawatan
tertentu yang harus dipikul dan tiada masa untuk memburu makanan. Sampaisampai
saja ke rumah, kita tahu makanan sudah terhidang di atas meja.
Suatu masa dahulu, situasi tidak seperti yang dialami sekarang. Adakah anda
masih ingat nama Emile Durkheim? Beliau membuat kajian berkenaan asas
kesepaduan sosial dalam masyarakat primitif dan masyarakat moden.
Menurutnya, masyarakat primitif mengamalkan kesepaduan mekanikal di mana
ahli-ahli masyarakat memainkan peranan yang sama, merasakan diri mereka
setara dari segi sosial, dan mengamalkan nilai-nilai tradisi dan kekeluargaan.
Kesepaduan lahir daripada perasaan bahawa ahli-ahli masyarakat melalui
kehidupan dan pengalaman yang serupa.
Kemunculan masyarakat moden menyaksikan perubahan daripada kesepaduan
mekanikal kepada kesepaduan organik yang lebih berasaskan pengkhususan
peranan dan saling kebergantungan. Ini kerana apabila masyarakat menjadi
semakin kompleks, tidak mungkin mana-mana satu ahli masyarakat mempunyai
segala kemahiran yang diperlukan untuk menguruskan kehidupannya dengan lancar. Misalnya, anda seorang guru di sekolah (sila lihat Rajah 3.8). Anda
mempunyai kepakaran mengajar dan mendidik tetapi mungkin anda tidak
begitu mahir membaiki kereta. Anda mesti menghantar kereta ke bengkel untuk
dibela oleh mekanik (sila lihat Rajah 3.9). Mekanik itu sudah tentu lebih arif
daripada anda tentang kereta, tetapi mungkin dia mempunyai anak-anak kecil
yang perlu belajar membaca, menulis dan mengira. Mekanik itu akan
menghantar anak-anaknya ke sekolah untuk diajar oleh guru-guru seperti anda.
Kesepaduan organik memastikan bahawa ahli-ahli masyarakat memenuhi
keperluan antara satu sama lain mengikut kemahiran masing-masing. Kita saling
bergantungan sesama sendiri.
SISTEM-SISTEM PENGELUARAN
Kita sudah maklum bahawa terdapatnya pembahagian tugas dalam masyarakat.
Sekarang tiba masanya untuk mengkaji sistem-sistem pengeluaran yang berbeza
berdasarkan kaedah mendapat dan memproses makanan. Kita boleh
mengkategorikan sistem-sistem pengeluaran kepada lima jenis:
(a) Memburu dan meramu (hunting and gathering)
(b) Hortikultur
(c) Pastoralisme
(d) Agrikultur
(e) Industrialisasi
Memburu dan Meramu
Memburu dan meramu melibatkan aktiviti-aktiviti seperti memburu binatang,
mengumpul hasil tumbuhan dan menangkap ikan. Manusia yang terawal dalam
sejarah mengumpul makanan dan sehingga hari ini masih terdapat beberapa
masyarakat seperti Ju/Êhoansi dan Inuit (sila lihat Rajah 3.10) yang masih
mengumpul makanan. Secara kasarnya, masyarakat pengumpul makanan sering
digambarkan sebagai masyarakat yang kurang canggih dan kompleks
berbanding dengan masyarakat moden. Berikut dijelaskan ciri-ciri masyarakat
pengumpul makanan:
(a) Populasi yang kecil
Ini disebabkan mengumpul makanan tidak mungkin membawa hasil yang
banyak. Pengumpul makanan biasanya tidak menyimpan makanan mereka
untuk jangka masa yang panjang. Jikapun mampu untuk mengumpul
makanan dengan banyak, lambat-laun ini akan memusnahkan sumber
makanan mereka. Kesimpulannya, tanpa simpanan makanan yang banyak,
populasi kurang berkembang.
(b) Berpindah-randah (nomadic)
Pengumpul makanan haruslah berpindah-randah untuk mengikuti buruan
mereka. Kehidupan mereka berkisar kepada pola penghijrahan buruan,
sebab itulah mereka tidak menetap di mana-mana tempat untuk jangka
masa yang lama.
(c) Keluarga merupakan unit sosial yang asas
Masyarakat pengumpul makanan terdiri daripada pakatan antara
keluarga-keluarga yang bekerjasama untuk memburu binatang dan
meramu. Keluarga bersifat egalitarian dan tidak mementingkan pembezaan
sosial yang ketara seperti masyarakat moden.
(d) Dijumpai di kawasan-kawasan terpencil
Pengumpul makanan sudah biasa berburu dan meramu di kawasankawasan
terpencil seperti gurun dan tundra. Dengan peralatan dan senjata
yang mudah, mereka mampu mendapat makanan yang cukup walaupun
berada di persekitaran yang sukar dan mencabar.
Hortikultur
Revolusi neolitik menandakan perubahan daripada masyarakat yang
mengumpul makanan kepada masyarakat yang mengeluarkan makanan.
Revolusi neolitik mempunyai impak budaya yang agak besar kepada
perkembangan tamadun manusia:
(a) Ledakan populasi
Apabila masyarakat berjaya mengeluarkan makanan sendiri dengan
banyak, maka lebih ramai manusia dapat ditampung pada suatu masa.
(b) Tempat tinggal yang tetap
Masyarakat pengeluar makanan lebih terikat kepada tanah mereka
berbanding dengan masyarakat pengumpul makanan. Mereka harus
menetap di sesuatu tempat untuk jangka masa yang lama untuk
mengusahakan tanah sehingga hasilnya berbuah.
(d) Pengkhususan peranan
Apabila sistem pengeluaran makanan semakin maju, hanya segelintir ahli
masyarakat sahaja yang diperlukan untuk menyediakan makanan untuk
keseluruhan masyarakat. Mereka yang lain bebas untuk memainkan
peranan-peranan lain dalam masyarakat dan ini membawa kepada
kesepaduan organik menurut Durkheim.
Hortikultur merupakan antara sistem pengeluaran makanan yang terawal di
dunia. Hortikultur merupakan kegiatan menanam tumbuhan menggunakan
peralatan mudah (seperti cangkul) dan kawasan tanah yang kecil. Hanya tenaga
manusia digunakan dalam hortikultur; binatang, jentera, dan sistem pengairan
tidak diperlukan.
Teknik yang selalu digunakan dalam hortikultur ialah pertanian pindah randah
(shifting cultivation) di mana hutan dibersihkan dan dibakar (sila lihat Rajah
3.11). Abu menjadi baja dan tumbuh-tumbuhan ditanam. Teknik ini
mengakibatkan tanah hilang kesuburan selepas setahun dua, dan jika ini
berlaku, petani akan berpindah ke tapak yang lain. Tanah yang ditinggalkan
akan ditumbuhi belukar. Pertanian pindah randah diamalkan di negara-negara
seperti Indonesia, Thailand, Filipina, Zambia dan lain-lain.
Pastoralisme
Pastoralisme merujuk kepada penternakan haiwan (lembu, kambing, biri-biri)
sebagai sumber makanan (susu, daging). Penternak haiwan harus memastikan
haiwan ternakan mereka dapat merumput dengan secukupnya. Oleh itu, pola
kehidupan mereka masih berpindah-randah kerana mereka harus mencari
kawasan ragut (pasture) yang baru untuk haiwan ternakan mereka mengikut
musim. Masyarakat pastoral tidak semestinya bergantung sepenuhnya kepada
haiwan ternakan; mereka juga mendapat makanan melalui tanam-tanaman dan
berdagang dengan kumpulan-kumpulan lain. Tetapi pada asasnya, sumber
utama makanan untuk masyarakat pastoral ialah daripada haiwan ternakan.
Oleh sebab itu, haiwan-haiwan seperti lembu mempunyai kepentingan dan
makna sosial yang tersendiri dalam masyarakat pastoral. Lembu bukan sahaja
dianggap sumber makanan, malahan ia turut boleh dijadikan mas kahwin, dan
haiwan tebusan atau korban untuk upacara keagamaan. Dalam erti kata lain,
fungsi sosial haiwan ternakan banyak bersilang dengan institusi-institusi sosial
lain seperti perkahwinan, agama dan sistem status. Lembu adalah juga simbol
status dalam sesetengah masyarakat tradisional, samalah seperti mempunyai
kereta Lamborghini atau Porsche dalam masyarakat moden dan industri.
Agrikultur
Agrikultur berbeza dengan hortikultur kerana ia amat bergantung kepada tenaga
haiwan dan teknologi (sila lihat Rajah 3.13). Tidak seperti hortikultur, agrikultur
banyak menggunakan teknologi seperti bajak yang ditarik oleh haiwan, baja,
sistem pengairan dan jentera moden. Teknologi canggih di sini memastikan
bahawa pengusaha agrikultur mendapat hasil yang berlipat kali ganda
berbanding dengan petani yang terlibat dengan hortikultur.
Walaubagaimanapun, produktiviti yang tinggi ini memerlukan pelaburan yang
besar dari segi tenaga kerja dan modal. Agrikultur merupakan antara faktor
yang membolehkan tamadun berkembang, kerana ia membawa kepada
perubahan-perubahan berikut:
(a) Penubuhan bandar
Agrikultur memerlukan masyarakat menetap di suatu kawasan untuk
jangka masa yang panjang. Ini seterusnya membawa kepada penubuhan
bandar yang menjadi pusat tamadun.
(b) Sistem pengeluaran makanan yang efisien
Dengan berkembangnya teknologi, lebih banyak makanan boleh dihasilkan
untuk menampung populasi yang kian bertambah. Jumlah penduduk yang
ramai menjadi asas kepada perkembangan tamadun yang kuat.
(d) Pengkhususan peranan
Seperti yang telah dibincangkan sebelum ini, apabila wujudnya kelas sosial
yang bertugas mengeluarkan makanan secara khusus, ini membolehkan
orang lain memikul peranan yang berbeza-beza. Stratifikasi sosial yang
berlaku ini juga merupakan antara ciri-ciri tamadun yang berkembang pesat.
Kelas sosial yang bertanggungjawab menghasilkan makanan untuk masyarakat
dipanggil kaum tani (peasantry). Mereka ini merupakan majoriti dalam sesuatu
masyarakat dan terikat kepada negara melalui institusi-institusi politik, agama
dan ekonomi. Mereka menawarkan lebihan hasil agrikultur kepada negara,
manakala negara membekalkan mereka dengan barangan yang mereka
perlukan. Di sini, kita diingatkan bahawa walaupun mereka membekalkan
makanan kepada masyarakat, tetapi status sosial mereka amat rendah, mereka
tiada kuasa politik, dan pemilikan harta di kalangan mereka amat sedikit
berbanding dengan golongan atasan. Adakah situasi sosial ini adil? Anda
fikirkan sendiri.
Industrialisasi
Seperti yang telah dibincangkan sebelum ini, revolusi neolitik telah mengubah cara
hidup masyarakat manusia secara mendalam. Revolusi industri membawa satu era
baru dalam sejarah pengeluaran makanan. Industrialisasi banyak bergantung
kepada teknologi moden (seperti kincir angin, kincir air, traktor, baja kimia)
berbanding tenaga manusia atau haiwan. Penggunaan teknologi moden secara
meluas ini telah melipatgandakan hasil pengeluaran petani. Daripada bertani untuk
tujuan sara diri, petani moden boleh menjual lebihan hasil agrikultur mereka untuk
tujuan komersial. Tetapi pada masa yang sama, teknologi moden melibatkan kos
yang amat tinggi.
Contoh yang terbaik untuk menggambarkan penglibatan teknologi moden dalam
pertanian ialah penggunaan sistem penentu kedudukan global atau lebih dikenali
umum sebagai GPS (global positioning system). Teknologi ini membolehkan
penentuan kedudukan, masa, dan arah dengan tepat dalam masa nyata (real time).
Ini bermakna petani boleh mengawasi ukuran berkenaan air, tanah dan hasil
ISU-ISU ALAM SEKITAR
Sistem-sistem pengeluaran makanan yang dijelaskan setakat ini banyak
menyumbang kepada kelangsungan masyarakat. Tetapi perlu diingat bahawa
kadangkala sistem-sistem ini mempunyai kesan negatif kepada alam sekitar.
Dalam mencari rezeki di atas muka bumi ini, adakah manusia bertanggungjawab
terhadap ekologi ataupun menyumbang kepada kerosakan alam?
Perladangan secara komersial memerlukan pembersihan kawasan hutan yang luas
yang akan merosakkan ekologi tempatan. Penternakan haiwan secara intensif
seperti ladang ayam dan babi boleh menghasilkan pencemaran dari segi sisa
buangan najis haiwan berkenaan. Penggunaan racun rumpai yang tidak terkawal
telah banyak menjejaskan sumber air yang bersih untuk kegunaan manusia.
Pertanian pindah randah dikritik kerana ia mengancam biodiversiti (kekayaan
spesies hidupan) dalam hutan. Dalam keadaan yang normal, teknik ini
memusnahkan kawasan hutan dan padang rumput yang luas. Tetapi
semenjak fenomena El Nino melanda dunia, api yang dimulakan untuk tujuan
pertanian pindah randah telah mula merebak di luar kawalan. Bandar-bandar
utama di Asia Tenggara telah mengalami jerebu yang teruk kerana kebakaran
yang tidak terkawal di Sarawak dan Kalimantan (sila lihat Rajah 3.15). Dalam
keadaan kemarau berpanjangan yangdisebabkan oleh El Nino, banyak perkara
negatif berlaku kepada ekologi: spesiesspesies pokok langsung pupus, binatang
liar tersesar daripada habitatnya, dan kadar hakisan tanah meningkat.
Sebenarnya, banyak lagi isu-isu alam sekitar yang boleh diperhatikan akibat
daripada sikap manusia yang tidak bertanggungjawab:
(a) Pencemaran air akibat racun serangga perosak
(b) Ikan di laut semakin berkurangan kerana perikanan komersial berskala besar
(c) Hasil tanaman yang diubahsuai secara genetik boleh menggugat kesihatan
manusia
Subscribe to:
Posts (Atom)